tag:blogger.com,1999:blog-22942089730768478112024-03-20T04:41:21.593-07:00कथा-कहानीकाकाजी (मेरे पिता)की प्रथम पुण्यतिथि( 19मई2011)पर यह नया ब्लाग शुरु कर रही हूँ जिसमें मेरी अधूरी पडी कहानियों में से कुछ कहानियाँ प्रस्तुत करूँगी । कहानी 'मास्टरसाब'जो पाँच वर्ष पहले अधूरी छोड दी थी ,काफी कुछ काकाजी से ही प्रेरित है । शिक्षक वाले प्रसंग तो पूरी तरह उन्ही के हैं । कहानी को परिपूर्ण तो नही कहा जासकता लेकिन आप सबके विचार मुझे कभी उस स्तर पर ले जाएंगे । इसलिये कृपया मेरी कहानियों को पढें और प्रतिक्रिया भी अवश्य ही दें मेरा उत्साह तो बढेगा ही , एक दिशा भी मिलेगी ।गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.comBlogger27125tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-32344022821540822472024-01-19T07:13:00.000-08:002024-01-19T07:13:53.822-08:00जाने क्यों<p><span style="font-size: medium;"> <span style="font-family: Mangal, serif;"><i>मन
नही होता</i></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मिलने
का अब</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सुख
और आराम से </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या
हुआ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जो आज खड़े हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">द्वार
पर ही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p><i><span style="font-size: medium;"> </span></i></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पहले
जब मैं उनकी राह देखती थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसी
प्रेयसी की तरह </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वे
कतराकर निकलजाते थे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शायद
देखकर कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उनके
बैठने के लिये </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">घर
में एक कुर्सी तक नही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आते
भी तो दिखाते थे भाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बेटी
को देखने आए</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">नकचढे
मेहमानों की तरह ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><i><span style="font-size: medium;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></i></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">नही
बन पाई उनसे तब</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अब
वे मुझसे मिलना चाहते हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">माँगते
हैं समय ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मैं
अवहेलना नही करती </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">घर
आए मेहमान की</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन
नही मिल पाती </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उस
तरह जिस तरह मिलता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><i><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कोई
बचपन के सहपाठी से </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><i>बहुत
दिनों बाद ।</i></span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">--------------------------</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal",serif; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p>गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-68169927569951996882024-01-06T05:49:00.000-08:002024-01-06T06:27:10.123-08:00गूँज <p><span style="font-size: medium;"> </span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दरवाजे पर दस्तक हुई
तो गीतिका का मन कह उठा---</span><span lang="EN-US">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शायद विनीत आगया .</span><span>”</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तीन दिन हुए जब विनीत इन्टरव्यू
के लिये दिल्ली गया था . कम्पनी वालों ने उसका चयन तो कॉलेज कैम्पस में ही कर लिया
था . अब साक्षात्कार की औपचारिकता मात्र थी . जॉब तो पक्का हो ही गया है बस
नियुक्ति-पत्र मिलना शेष है . जॉब भी ऐसा वैसा नहीं , शुरु में ही</span><span lang="HI" style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पच्चीस-तीस
हजार रुपये महीना देने वाला जॉब है . चार हजार में ही पूरा महीना खींचने की
ज़द्दोजहद से मुक्ति . अर्थ के अभाव के साथ पारिवारिक , सामाजिक मान और सम्बल का
अभाव भी जुड़ा होता है . गीतिका अर्थाभाव की किसी अँधेरी सुरंग से बाहर आने वाली
है इसमें अब शक की कोई गुंजाइश नहीं है . यह विश्वास उसे बड़ा बल दे रहा था .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">स्नेह और विश्वास का
सम्बल तो उसे किसी से कभी मिला ही नहीं . न बचपन में न ही विवाह के बाद . पति से
नहीं , इसलिये परिजनों से भी नहीं .</span><span lang="HI" style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">विवाह ऐसे परिवार में
हुआ जहाँ माना जाता है कि पति भले ही स्वेच्छाचारी हो , आलसी और निकम्मा हो पर
पत्नी को हर जिम्मेदारी निभानी होती है ,चाहे उसे कहीं भी काम करके ही सही .लेकिन
मर्यादा में रहकर . विवाह के बन्धन-स्वरूप गीतिका को दो बच्चों की माँ का खिताब तो
मिल गया, लेकिन उनके पालन-पोषण के लिये केवल माँ के खिताब से काम नहीं चलता ,
आवश्यक बजट चाहिये . पति ने कह दिया </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मैं कुछ नहीं जानता . तेरे
बच्चे हैं तू जान ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कहना चाहती थी कि
सिर्फ मेरे क्यों , आपके भी तो हैं लेकिन जानती थी कि बहस करने का कोई लाभ नहीं परिजन
इस मामले में हाथ ऊपर कर लेते . तब बी ए तक पढ़ी गीतिका ने प्राइवेट स्कूल में
पढ़ाकर और कुछ ट्यूशन करके बच्चों की पढ़ाई व बेसिक ज़रूरतों को पूरा किया .
बच्चों को सरकारी स्कूलों में पढ़ाया ,अपनी खाने पहनने की सारी इच्छाओं को कहीं
रसातल में डाल दिया था .</span><span lang="HI" style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जीवन की इक्का गाड़ी
को खींचते हुए उसे केवल एक उम्मीद सम्बल देती कि बेटा बड़ा और काबिल बन जाएगा तो
सारी मुसीबतें कट जाएंगी . संयुक्त परिवार में रहने के कारण कई खर्चों से बच गई थी
पर पति के गैरजिम्मेदार रवैया के कारण उसकी स्थिति भी ऐसी हर स्त्री की तरह तरस
खाने वाली ही थी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वास्तव में पति का
सम्बल न हो तो स्त्री के सामने समाज से, परिवार से और स्वयं से भी जूझने के लिये
कई मोर्चे खड़े होजाते हैं . राह में आए गड्ढे और गहरे होजाते हैं जिन्हें भरने
में सारा मनोबल चुक जाता है कभी कभी तो पूरी जिन्दगी ही .. </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पर अब वह दिन दूर नहीं
जब सहेजी गई उम्मीदों में फूल खिलेंगे . सारा आँगन महकेगा . घर की दीवारों
में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>झरोखे होंगे . सारा आसामान देखने लायक
बड़े बड़े झरोखे .</span><span lang="HI" style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कहा गया है कि उम्मीद
पर आसमान टिका होता है .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका की ऐसी
कल्पनाएं निराधार भी नहीं थीं . होनहार बिरवान की तरह विनीत में बचपन में ही
होनहार के लक्षण दिखने लगे थे .उसकी प्रतिभा और गुणों के कारण सभी शिक्षक आगे
बढ़ने में उसकी यथासंभव सहायता करते और खूब प्रोत्साहन देते थे . आठवीं के बाद उसे
स्कॉलरशिप मिलने लगी थी . बारहवीं कक्षा में इतने अच्छे अंक मिले कि एक
इंजीनियरिंग कॉलेज में उसे बिना किसी टेस्ट के प्रवेश मिल गया . कॉलेज भी शासकीय
होने से फीस भी काफी कम देनी पड़ी थी . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जिस दिन विनीत को
कॉलेज में ही एक बड़ी कम्पनी ने अच्छे पैकेज पर चुन लिया <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>,परिजनों ने अविश्वास के साथ इस समाचार को सुना था
. जो गीतिका को तरस खाती निगाहों से देखते थे वे कह रहे थे – </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">देखो
भगवान के घर देर है अँधेर नहीं . अब तुम्हारे दुख के दिन गए . मौज करोगी , कारों
में घूमोगी ...</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका मन ही मन हँसी
. सच है – </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बनी के चेहरे पर लाखों निसार होते हैं .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">’<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">खट् खट् खट्...दुबारा दस्तक
हुई .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका ने पुलकित मन
से दरवाजा खोला . विनीत सामने था . थका हारा . जैसे कई दिन से सोया ,नहाया न हो. </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">होगया
इंटरव्यू </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ
</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">.”</span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कहाँ
भेजेंगे , पूना , हैदराबाद या बैंगलोर ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आराम
से बात करते हैं माँ . बहुत थका हूँ ..पहले नहा लूँ . कुछ खा पी लूँ ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">थका
तो होगा ही .. साक्षात्कार के लिये अधिकारियों सामने जाने कितनी देख खड़ा रहना
पड़ा होगा ..ठीक से कुछ खाया पिया भी नहीं होगा फिर जनरल बोगी में सफर कितना कठिन
होता है . यात्री ऐसे भरे होते हैं जैसे अलमारी में जबरन ठूँसे गए कपड़े . पाँव
रखने तक की जगह मिल जाए तो गनीमत .विनीत जैसा सुन्दर सुकोमल बच्चा क्या ऐसे सफर
करने लायक है</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पर रिजर्वेशन में तीन गुना पैसा अधिक लगता है . पढ़ाई
और सुविधा दोनों के लिये एक साथ सोचने की अनुमति उनकी स्थिति नहीं देती .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> विनीत
ने कभी इसकी शिकायत भी नहीं की . माँ को ही समझा दिया ---<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">"छोड़ो
न, <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मम्मी इतनी भी परेशानी नहीं . हम जैसे
कितने लोग जनरल में ही सफर करते हैं . वे भी तो इन्सान हैं . फिर मैं अभी अच्छा
खासा हूँ . सफर कर सकता हूँ . चिन्ता न करो . तुम्ही तो सुनाती रहती हो—</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जितने
कष्ट कंटकों में है जिनका जीवन सुमन खिला .गौरव गन्ध उन्हें उतना ही यत्र तत्र
सर्वत्र मिला .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वह सब याद कर गीतिका गद्गद्
हो गई -</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेरा राजा बेटा . ईश्वर तुझे वह सब दे , जो तू चाहे
..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ
..विनीत अब बता कैसा रहा इन्टरव्यू</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कहाँ
मिलेगी पोस्टिंग</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> गीतिका ने बेटे को खाना परोसकर पास ही बैठकर पंखा झलते
हुए पूछा .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मुझे
कोई पोस्टिंग नहीं मिलेगी मम्मी </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">!”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीता अवाक् बेटे का
मुँह देखने लगी . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मज़ाक
नहीं कर रहा मम्मी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">साफ
साफ बता ,क्या हुआ है </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">.”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रिजेक्ट
कर दिया गया हूँ और क्या </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका की समझ में कुछ
नहीं आया . दिमाग जैसे ठप्प होगया . कॉलेज का टॉपर . कम्पनी ने सबसे पहले उसका चयन
किया . लेटर भी दे दिया . पैकेज वगैरा सब तय था फिर कम्पनी कैसे मना कर सकती है . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कहीं
प्राइवेट कम्पनियों में भी सिफारिश और लेन देन तो नहीं चलता </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">नही
मम्मी ,ऐसा होता तो मुझे सिलेक्ट क्यों करते </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो
फिर </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कलर-ब्लाइन्डनेस
के कारण </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">.”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ब्लाइन्ड
</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">..चल
हट </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">–-गीतिका ने बेटे की बात नकारदी . ऐसी बड़ी बड़ी साफ सुन्दर
आँखें जिन्हें चश्मा की भी ज़रूरत नहीं . दूर से चीजें पहचान लेता है . शरद
पूर्णिमा की रात छोटी सुई में धागा वह सबसे पहले डालता है कम्पनी वालों से भूल हुई
है . तुझे पता है एक बार डाक्टर गुप्ता के यहाँ एक कम्पाउण्डर ने मेरा वी पी हाई
बता दिया . मैंने कहा डाक्टर साहब आप खुद चैक करिये मुझे तो वी पी की शिकायत आजतक नहीं
हुई . और वही हुआ . डाक्टर ने दोबारा चैक किया तो पहली रिपोर्ट गलत साबित हुई ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मम्मी
कलर ब्लाइण्ड का मतलब अन्धापन नहीं होता . मिश्रित रंगों द्वारा एक खास तरह का
परीक्षण होता है , जिसमें उम्मीदवार किसी कलर को नहीं पहचान पाता . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो
कहीँ किसी और कम्पनी में कोशिश कर बेटा . हर कम्पनी में तो ऐसा नहीं होगा न </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अब
मुझे कहीं उम्मीद नहीं है .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">—विनीत हताश स्वर में
बोला .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">
वर्णान्धता का दोष टैक्नीकल लाइन में स्वीकार नहीं किया जाता ,दुर्भाग्य से मैंने
पढ़ाई तो यही की है .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो
क्या कोई जॉब नहीं मिलेगा </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका को जैसे किसी ने बहुत ऊपर लेजाकर धकेल दिया . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पता
नहीं </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">.” </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">–--कहकर विनीत कमरे में चला गया माँ को जैसे तपती रेत
पर छोड़कर . उसने पहली बार माँ को इतनी निस्संगता के साथ उत्तर दिया था .यह उसकी
निराशा की पराकाष्ठा थी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका ने देखा एक तेज
अन्धड़ उठा और सारे पेड़ धराशयी होगए . सालों से बुनी सपनों की चादर तार तार होगई
हैं .आँखें धूल से भर गईँ हैं . आँधी आई और छप्पर को उड़ाकर लेगई .. अभावों के
दरिया को पार करने के लिये जो एकमात्र नाव थी उसमें भी सूराख निकला . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">एक नौकरी का महत्त्व
वही जानता है जिसने अपने मुँह पर ताला लगा कर पढ़ाई की हो , सारी ज़रूरतों की गठरी
बाँधकर रसातल में डाल दिया हो सिर्फ इस उम्मीद में कि नौकरी लगने पर वह गठरी खोली
जा सकेगी . अब वह सिसक रही थी अँधेरे में पड़ी . उस पर लोगों के दस तरह के सवाल –</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कब
जा रहा है विनीत </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तुम्हें
तो घर काटने दौड़ेगा उसके बिना .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो
क्या हुआ , कोई ऐसे ही थोड़ी जा रहा है </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> इतना कमाएगा कि रखने
को जगह न होगी गीतिका के पास .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सो
तो है , भैया हमें तो मिठाई चइये .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका क्या कहे ,कैसे
कहे कि दौड़ लगाने के बावजूद विनीत ट्रेन पर नहीं चढ़ पाया . कि गागर घाट तक आते
आते छूटकर कुँए में जा गिरी हो , कि किसी कमी के कारण उसे नहीं लिया गया ..क्या
सुनना चाहोगे ..सच सुनकर दुख किसे होगा . ज्यादातर लोग दूसरे के दुख के कारण खुद को सुखी महसूस करते हैं . निराशा व दुख के घोर अँधेरे में अकेली भटक रही थी वह . किसको क्या कहे . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हमारे
गुरुजी ने कहा है कि अभी पढ़ने दो बच्चे को . आगे बहुत बड़ा अवसर मिलने के योग हैं
..यह नौकरी तो उसके आगे कुछ भी नहीं है ...अरे हाँ हाँ वही गुरूजी जिनकी बातें
हमेशा सही निकली हैं . हमारे संकट टले हैं .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका
ने यही ज़बाब रट लिया है . फिर यही उसे सच भी लगने लगा है .वह सच उम्मीद की किरण बन गया .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बेटा
इस तरह निराश ना हो .ईश्वर एक दरवाजा बन्द करता है तो दस द्वार खोल भी देता है
.कोशिश तो करो</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> .”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कहीं
भी कोशिश करूँ मम्मी , किसी कम्पनी में इंजीनियरंग की जॉब नहीं मिलेगी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कोशिश
करने वालों की हार नहीं होती , असफलताओं के बीच ही सफलता की गूँज छुपी होती है .
यकीन करो कि ईश्वर जो करता है अच्छे के लिये करता है .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">---गीतिका
ने उसे हौसला देने की कोशिश की तो विनीत बिफर पड़ा था </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">-</span><span lang="EN-US" style="mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आपको
अन्दाज भी है कि मुझसे क्या छूट गया है ..मैं किस चौराहे पर खड़ा हूँ</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span lang="EN-US" style="mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">-विनीत ने हताश स्वर
में कहा </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">–"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आप आसानी से यह कह सकती हैं मम्मी , पर मुझपर क्या
गुज़र रही है मैं ही जानता हूँ आपको क्या ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मुझे
क्या </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">! “</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">.. गीतिका के हृदय से आह निकली .</span><span lang="EN-US" style="mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">विनीत को जॉब न मिलने
से कहीँ अधिक अपने रिजेक्ट होजाने का दुख और हैरानी थी . उसका कारण भी ऐसी कमी जिसके
लिये वह खुद जिम्मेदार नहीं था . यह कमी हर कम्पनी में बाधा बन सकती थी .तकनीकी क्षेत्र में तो बनेगी ही . फिर जिस कम्पनी ने आगे बढ़कर उसे चुना , उसने ही नकार दिया तो क्या उम्मीद रखी जा सकती है . कैम्पस में नौकरी का मिलना कितना आसान रहता है इसीलिये लोग ऐसे कॉलेज
में प्रवेश लेना चाहते हैं जिसमें कैम्पस की गारंटी होती है . फिर कहीँ भटकना नहीं
पड़ता ..अब उसमें इतना हौसला नहीं था कि वह जगह जगह कोशिश करे और बार बार असफलता
का सामना करे . असफलता और हीनता का अनुभव उसके लिये सहज स्वीकारने वाली बात भी नहीं
थी गीतिका दुखी मन से ऐसे तूफान का सामना कर रही थी जिसकी आवाज तक वह बाहर नहीं
आने देना चाहती थी . <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चहारदीवारी के भीतर
दो लोग चुपचाप घुट रहे थे और लगातार इस कोशिश में थे कि बाहर निकलने का कौनसा
रास्ता तलाशा जाय . जब बाहर निकलने की चाह प्रबल होती है तो द्वार खुल ही जाता है .विनीत को एक द्वार खुल गया.</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मम्मी
मैं </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गेट</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> का फॉर्म भर रहा हूँ .टैक्नीकल
जॉब मिले न मिले , एम.टैक.की डिग्री से किसी कॉलेज में पढ़ाने का अवसर तो मिल ही
जाएगा . डिग्री के दौरान स्कॉलरशिप मिलेगी तो कोई आर्थिक समस्या भी नहीं होगी ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">गीतिका को खुशी तो
नहीं हुई वह चाहती थी कि विनीत इंजीनियर बने पर फिलहाल यही उपाय था . सबसे बड़ी
बात कि पढ़ाई में विनीत हताशा से उबर सकेगा . <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">विनीत ने गेट में बहुत
अच्छे अंक प्राप्त किये . कानपुर आई. आई. टी में उसे प्रवेश मिल गया था . साथ ही इण्डियन
इंजीनियरिंग सर्विस की परीक्षा भी देदी थी . प्रश्नपत्र बहुत अच्छे हुए .<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>छह माह बाद एम टैक की डिग्री मिलने वाली थी . कुछ महीनों बाद ही आई ई एस का रिजल्ट भी . समय
बस गुजर रहा था बिना किसी योजना कल्पना के . सारी आशा--अभिलाषाएं ईश्वर के सहारे
छोड़कर . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ऐसे ही दिन की बात है
. गीतिका अपनी सहेली के घर गृहप्रवेश के कार्यक्रम से अपने घर लौटी थी , रात के नौ
बज रहे थे . गीतिका ने हल्का सा धक्का दिया तो दरवाजा खुल गया . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे निशु ने दरवाजा अन्दर से बन्द नहीं किया</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"> !</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> कितना लापरवाह है ,यह
लड़का </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> गेम खेलने में या कार्टून देखने में मस्त होगा . इसकी
ज़रा खिंचाई करनी होगी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका अन्दर पहुँची
तो हैरान रह गई . चारों ओर सामान बिखरा पड़ा था गद्दा चादर पलंग की बजाय नीचे फर्श
पर पड़े थे . किताबें मेज पर और अखबार अलमारी में नहीं थे . रसोई के डिब्बी डिब्बे
नीचे लुढ़के पड़े थे . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यह कैसा तूफान आया है
..गीतिका ने सोचा और चिल्लाई –</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">निशान्त </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">!</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">..अरे
निशु ..इधर आना </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">!”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">निशु गुमसुम सा सोफा
पर बैठा था ,उठकर माँ के सामने आया .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यह
क्या है </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पागल होगया है </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">? <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आप
सुनोगी तो आप भी पागल होजाओगी मम्मी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">निशु दोनों हाथ ऊपर तानते हुए चिल्लाया<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">
मम्मी ..दादा को काफी बड़ी सफलता मिल गई है ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">देख
निशु अगर तू हर बार की तरह मज़ाक कर रहा है तो यह बहुत भद्दा मजाक है . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे
मम्मी यह मजाक करने वाली बात है क्या </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> आई ई एस का रिजल्ट आया है . दादा बहुत अच्छी पोजीशन से पास हुए हैं . साथ ही कॉलेज कैम्पस में उन्हें इसरो के साइंटिस्ट भी चुनकर गए हैं दादा को
.मेरा कहा न मानो , दादा खुद कहेंगे तब तो मानोगी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीतिका की समझ में
नहीं आ रहा था कि कैसे विश्वास करे . दूध का जला छाछ को भी फूँक फूककर पीता है .
तभी विनीत का फोन आगया .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ मम्मी मैं सचमुच फाइनली चुन लिया गया हूँ . इस बार कोई संशय या धोखा नहीं ..</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन
बेटा वह आँखों की बात ..</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">—गीतिका
को अभी भी डर था कि खुशी छिन न जाए .पूरी तरह यकीन कर लेना चाहती थी . </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मम्मी
सब जानने के बाद ही मुझे चुना गया है .अब कोई बाधा नहीं है .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गीता कुछ पल अवाक्
खड़ी रही .इस उपलब्धि पर एकाएक उसे विश्वास ही नही हुआ . आज ईश्वर के छप्पर फाड़कर
देने वाली कहावत चरितार्थ हो रही थी . खुशी के मारे वह रो पड़ी . फिर कमरे में
नज़र डाली ,जहाँ चारों ओर सामान इधर उधर पड़ा था . यह दूसरी तरह का तूफान था
जिसमें नीरवता नहीं थी , शोर था, उमंग थी उम्मीदें थीं ,तमाम सपनों की गूँज थी .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-size: medium;"><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तूफान
केवल विध्वंस का प्रतीक नहीं होते ,कभी कभी उनमें निर्माण की गूँज भी होती है .</span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">यह सोचकर गीतिका
आँसुओं के बीच भी मुस्करा उठी .</span><span lang="EN-US" style="mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-IN; mso-hansi-font-family: Calibri;"><o:p></o:p></span></p>गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-29088216484411838142022-08-09T01:52:00.008-07:002022-10-02T21:37:04.565-07:00बेवश<p> </p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">विनीता
को रेवती भाभी के आने से बड़ी राहत मिल गई .</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसी
के सम्बल की उसे बड़ी ज़रूरत थी उस समय .अचानक संकट ही ऐसा आ पड़ा था . सुबह सुबह पानी
भरा जा रहा था . भरपूर पानी पाकर विनीता जैसे बौखला जाती है . जब तक पानी आता रहता
है ,मोटर चलाती रहती है .पहले तो एक दिन पहले भरे सारे भरे बर्तनों को खाली करके फिर भरती है . घर में
जो भी बर्तन पानी भरने लायक होता है , गिलास कटोरी सब भर लेती है . जैसे अब पानी आएगा ही नहीं . पति जय हँसता
है—</span><span style="font-family: Mangal, serif;">"<span lang="HI">चम्मच रह गए हैं उन्हें भी तो भरलो ...</span>”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">रहने दो तुम्हें बैठे बैठे बातें आती हैं . जब पानी नहीं आता तब मेरा यही
भरा पानी काम देता है .</span>” </span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">उस समय पूरे घर में बारिश होगई लगती है . छत आँगन सीढ़ियाँ पोर्च ..सब धुल जाते हैं सबको नहाने
का सख्त ऑर्डर होता है और कपड़े धो डालने का भी . उस समय पानी में लथपथ विनीता दुनिया
की सबसे व्यस्त गृहणी होती है .</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उस
दिन भी जब आँगन गीला पड़ा था ,विनीता का पाँव फिसल गया . अचानक नहीं
सम्हल पाई और धच्च से फर्श पर गिरी .सीधे हाथ के बल . कलाई बीच से एक सौ बीस डिग्री के
कोण पर मुड़ गई . पैर में भी चोट आई .चोट के साथ तेज दर्द भी था एक्सरे कराया तो
पता चला कि कोहनी और कलाई के बीच हड्डी के दो टुकड़े होगए हैं .पैर में चोट तो
नहीं पर मोच के मारे जमीन पर नही रखा जा रहा था . डाक्टर ने हाथ पर प्लास्टर<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चढ़ा दिया .यानी कम से कम डेढ़ माह तक कामकाज
का </span><span style="font-family: Mangal, serif;">‘<span lang="HI">लॉकडाउन</span>’<span lang="HI"> .अब अकेला उल्टा यानी
बाँया हाथ इक्का गाड़ी के कमजोर बीमार बैल सा रह गया . दौनिक कार्यों के भारी बोझ
को<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>खींचना मुश्किल ही नहीं नामुमकिन .विनीता
को चिन्ता अपनी चोट से अधिक घर के काम काज की थी . और पति व बच्चों को चिन्ता काम
काज निर्देशानुसार न होने पर विनीता के तनाव और अशान्ति की थी . विनीता के लिये घर
की सफाई से ज्यादा ज़रूरी दुनिया का कोई काम नहीं है . खाना बने न बने पर घर चमाचम
रहना चाहिये .छत ,आँगन, कवर ,चादर सब चकाचक . </span></span></span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सुबह से लेकर शाम तक दौड़ती सफाई अभियान की गाड़ी अब बीच रस्ते में खड़ी रह जाने
वाली थी .विनीता के लिये यह दुनिया की सबसे बड़ी चिन्ता थी . </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्नी की चिन्ता कम करने के लिये जय ने कहा---</span><span style="font-family: Mangal, serif;">“<span lang="HI">भई मिल जुलकर सब होजाएगा . बच्चे सफाई में हाथ बँटा देंगे और खाना मैं बना लिया करूँगा</span>.” </span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;">अब जय और बच्चे कितनी ही कोशिश करें तब भी विनीता की तरह सफाई तो नहीं कर सकते . कम से कम विनीता की नज़र में तो
बिल्कुल नहीं .</span><span style="font-family: Mangal, serif;">आँखें तरेरते हुए बोली---</span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हओ ,तुमसे तो होगया काम . चाय तक तो ठीक से बना नहीं पाते ..फिर छुट्टी भी मिलती है तुम्हें अपनी नौकरी से </span><span style="font-family: Mangal, serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> .और तुम्हारे काम से तो काम न करना अच्छा ..काम कम कचरा ज्यादा करते हो </span><span style="font-family: Mangal, serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बाद में उसे समेटना और भी बड़ा काम ..</span><span style="font-family: Mangal, serif;">” </span><span style="font-family: Mangal, serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे ,कुछ दिन की बात है ,काम चला लेंगे . तुम भी सह लेना और क्या ....</span><span style="font-family: Mangal, serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">-जय ने मुस्कराकर कहा पर विनीता ने पति की कोशिश को सिरे से खारिज़ कर दिया . </span><span style="font-family: Mangal, serif;">काम
चलाऊ प्रवृत्ति विन्नी को पसन्द नहीं . </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;">“<span lang="HI">ऐसे काम
नहीं चल सकता , किसी को तो बुलाना पड़ेगा .</span>”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">विनीता
ने जो कह दिया एकदम 'फुल एण्ड फाइनल' . उसके बाद किसी को कुछ सोचने कहने की ज़रूरत
नहीं होती . पर बुलाया किसे जाय , इस सवाल पर नाम तो सगी ,चचेरी, फुफेरी, मौसेरी
चाचियों ,भाभियों और बहिनों के नाम सामने आए पर जबाब में एक ही नाम था –-</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गाँव</span><span style="font-family: Mangal, serif;">-<span lang="HI">वाली</span>’<span lang="HI"> भाभी </span>.<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">‘<span lang="HI">गाँव वाली </span>‘<span lang="HI">भाभी यानी रेवा ...रेवती भाभी . विनीता
के बड़े भाई रमन की पत्नी . </span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">विनीता
के तीन भाई हैं -रमन , महेन्द्र और लखन . विनीता दो भाइयों और एक बहिन से छोटी और
एक भाई से बड़ी है . बड़े रमन भैया और रेवा भाभी के लिये लिये विनीता बेटी जैसी है . रेवती </span></span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">ज</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">ब ब्याहकर आयी थीं ,लगभग पन्द्रहवे में बीत सोलहवें में लगी थी . हायरसेकेण्डरी की परीक्षा पास की ही थी . यह उम्र किसी भी साँचे में ढल जाने के लिये सहज होती है . जैसी भी राह मिली चलती गई है बिना किसी मलाल के . सबके साथ ,सबके मनोनुकूल . काम कोई भी हो कभी मनाही नहीं इसलिये जिसे कोई न करना चाहे वह रेवती भाभी के जिम्मे . उन्हें देख केदारनाथ अग्रवाल की पंक्तियाँ याद आती हैं --</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">सबसे आगे हम हैं पाँव दुखाने में,</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">सबसे पीछे हम हैं पाँव पुजाने में .</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">रमन के बाबूजी को पेटदर्द हुआ . डाक्टर ने पता नहीं क्या दवाई दे दी बाबूजी को ऐसे दस्त लगे कि पखाने तक जाते जाते खुद को रोक नहीं पाते थे और बीच में ही असहाय होजाते तब अम्मा तो नाक पर रूमाल रख लेती थी तब रेवती भाभी ही फटाफट आँगन धो डालती थीं . इसी तरह अम्मा को बच्चादानी में कैंसर हुआ था .अन्तिम समय में खून और मांस के लोथड़े गिरते थे ..तीनों बहुओं में अकेली रेवती भाभी ही थी जो बिना नाक सिकोड़े या सास को कुछ बोले उनके कपड़े धोती रहती थी .</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कद और साधारण रंगरूप की सीध-सादी सरल रेवती बनाव-श्रंगार
से शुरु से ही कोसों दूर रही है .चेहरे ने क्रीम पाउडर जाने किस ज़माने में देखे
होंगे . खुद से ज्यादा दूसरों का ध्यान रखती है . मँहगा सस्ता जैसा भी मिल गया पहन
लिया और रूखा सूखा जैसा भी मिल गया खा लिया . किसी काम के लिये मनाही नहीं . गाय, भैंस
का दूध दुह सकती है , गोबर से उपले थाप सकती हैं ..इस हुनर के कारण वे कई साल से रामपुर की बजाय पुश्तैनी गाँव बड़ागाँव में रह रही हैं .</span></span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">इसलिये सब उन्हें </span><span style="font-family: Mangal, serif;">‘<span lang="HI">गाँव</span>-<span lang="HI">वाली</span>’<span lang="HI"> भाभी कहते हैं . </span></span><span style="font-family: Mangal, serif;">पहले यह नाम और काम दोनों ही श्रेय और सम्मान के प्रतीक थे पर जबसे छोटे देवर लखन का ब्याह हुआ है सजा जैसे लगने लगे हैं . </span><span style="font-family: Mangal, serif; mso-spacerun: yes;"> </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span><span style="font-family: Mangal, serif;">“<span lang="HI">महेन्द्र भैया वाली बिट्टो भाभी को तो बुलाने की सोच भी नहीं सकते </span>.”-<span lang="HI">–विनीता कह रही थी ---</span></span></span><span style="font-family: Mangal, serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">एक तो घर हो या नौकरी पर हमेशा महेन्द्र भैया से चिपकी रहती है ,जैसे उसे
कोई पकड़कर ले जाएगा ..शादी-ब्याह के मौकों पर मेहमान की तरह आती हैं .इधर की सींक
भी उधर नहीं रखतीं .बस मेहमानी करवालो उनसे . लखन की बहू सबसे छोटी भले है पर उसके
दस नखरे हैं . नाक पर मक्खी नहीं बैठने देती . काम करती भी हैं तो ऐसे जो लोगों को
दिखें ..झाड़ू लग जाएगा ,बर्तन धुल जाएंगे तब सब्जी काटने छौंकने रानी आजाएगी .
रोटी बनाने के बाद चौका परात बेलन सब ऐसे ही छोड़ जाती है मानो रोटी सेककर उसने
बड़ा एहसान किया हो . पीछे का पसारा समेटना क्या छोटा काम है पर वह गिनती में कहाँ
आता है . पूड़ियों का आटा गुँथ जाए , कोई लोई बनाकर पूड़ियाँ बेल दे तो सेकने कढ़ाई
पर खुद आ बैठती है रानी </span><span style="font-family: Mangal, serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> नाम तो कढ़ाई पर बैठने वाले का ही
होता है </span><span style="font-family: Mangal, serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> रानी किसी के काम नहीं आने वाली .एक हमारी रेवती भाभी हैं ,उन्हें चाहे ओढ़लो चाहे बिछालो ...</span><span style="font-family: Mangal, serif;">”</span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;">विनी के लिये</span><span style="font-family: Mangal, serif;"> रेवती भाभी ही सबसे निरापद है .किसी बात पर सवाल या असहमति नहीं जतातीं ..किसी की न तीन में न तेरह में . शान्त मन्थर गति से तैरती नाव जैसी . .</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">सुनो जी ,रेवा भाभी को कल ही ले आओ </span>.<span lang="HI"> यहाँ उन्हें भी
आराम रहेगा </span>.<span lang="HI">बेचारी वहाँ दिनभर खटती रहती हैं काम में</span>
.”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">आराम रहेगा </span>.”<span lang="HI">–--जय पत्नी की उदारता पर मुस्कराया .
फिर सोचा –--</span>'<span lang="HI">ठीक भी है . बड़ागाँव की तुलना में तो यहाँ
आराम रहेगा ही . जब रामपुर में पोस्टिंग थी बड़ागाँव जय के एरिया में था . वह खुद
कुछ दिन बड़ेगाँव रहकर आया है .दो कोठरियों के कच्चे मकान में रेवती भाभी और गाय
भैंसें .भाभी जब देखो घर-आँगन लीपने पोतने , गाय भैंसों का गोबर समेटने-थापने में
लगी रहती थीं . रमन भाईसाहब ज्यादातर रामपुर रहते हैं .रामपुर अच्छा बड़ा कस्बा है
.पक्का दोमंजिला मकान है .उसमें लखन की बहू रानी और एक बेटा रहता है . भैंस गाय को
चारा लाने और दूध निकालने काम लखनभाई का है पर दूध को उबालना , कुछ दूध जमाना मथना
घी बनाना आदि काम भी भाभी के जिम्मे होते हैं ..धूप और धूल में रहते रंग दब गया है
,समय से पहले ही चेहरा झुर्रियों से घर गया है . हाथ-पाँव खुरदरे होगए हैं .खुद को
सँवारने निखारने का न समय है न साधन अब शायद वे ज़रूरत भी नहीं समझतीं . </span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जैसा
कि अभी कहा ,गाँव में रहना पहले सजा नहीं था , पर रमन के भेदभाव ने उसे सजा बना
दिया है .जबकि कर्त्ता-धर्त्ता रमन ही है , रामपुर में टी वी कूलर फ्रिज जैसी सभी
सुविधाएं हैं पर बड़ागाँव में अब भी बाबा आदम के जमाने का
पुराना खडखड़िया पंखा है जो हवा कम शोर अधिक करता है . सबसे बड़ी कमी है शौचालय की , जो सरकारी योजना के मेले में भी अब तक नहीं बनवाया गया है . </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अच्छा है भाभी को यहाँ कुछ तो
चैन आराम रहेगा .</span><span style="font-family: Mangal, serif;">”<span lang="HI"> जय ने सोचा . </span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span lang="HI">"अच्छा है बिन्नी 'भैंजी' को सहारा हो जाएगा और वह भी कुछ दिन तो चैन से रह पाएगी --जय के आने की खबर पाकर रेवती भाभी ने भी सोचा." इस तरह दूसरे ही दिन रेवती
भाभी मुरैना में ननद की बनाई आलू टिक्की का स्वाद ले रही थी . </span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वैसे
तो घर में कुछ देर के लिये आए हर व्यक्ति को भी विनीता कोई न कोई
काम सौंप ही देती है , चाहे वह नसैनी या आमकटना जैसी माँगकर लेगई चीज लौटाने दो
मिनट के लिये ही उपस्थित हुआ हो --–</span><span style="font-family: Mangal, serif;">“<span lang="HI">भैया
जरा कूलर को इस कोने में सरका दो . अम्मा, <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>जरा सी मिर्च रखी हैं ,अचार डालदो ...शोभा दीदी
आ ही गई हो तो ज़रा मेरे बाल देखना ..बड़ी खुजली हो रही है ...</span>”</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">फिर रेवती
भाभी तो घर में ही हैं . जब से आई है विनीता के लिये मानो मँहगी साड़ियों की बहुत सस्ती सेल लग गई है
.. घर में खूब चहल पहल रहती है .उनके आने से पहले ही उसने कितने ही कामों की सूची
बना ली थी . आते ही भाभी को एक एक करके सौंपती गई . गाँव से आए एक क्विंटल गेहूँ
धो- सुखाकर छान बीन कर ड्रमों में भर दिये गए .. साल भर के मिर्च-मसाले तैयार कर
लिये गए मूँग , चावल और साबूदाने के पापड़ बन गए , चिप्स , बड़ियाँ बन गईँ. पुराने
स्वेटर उधेड़कर आसन बनाने के लिये गोले बनवा लिये .इसके अलावा तार और कपड़े से एक
दो पंखा भी बनवा हैं . बिजली के चले जाने पर वे पंखा बड़ा काम आते हैं . कितनी ही
पुरानी साड़ियाँ पड़ी हैं ,कितनी बाँटे ..अच्छा है , नीचे बिछाने के लिये दरी भी बनवा
लेगी .</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">तुम कुछ ज्यादा ही फायदा नहीं उठाती हो भाभी का </span>? ”<span lang="HI"> –-जय
पत्नी की सूझ और चतुराई पर मुस्कराता है . </span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">इसमें फायदा उठाने की क्या बात है </span>?<span lang="HI"> उनका घर है .
करेंगी नहीं क्या </span>!”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ननद
का इस तरह अधिकार से कहना रेवती को भला लगता है . वह कामों से नहीं थकती .ननद ने तुरन्त दो तीन अच्छी साड़ी निकाल दीं .लाड़ में झिड़क कर बोली--क्या भाभी ,कबसे चला रही हो इन साड़ियों को क्या उनकी दम लेकर ही छोड़ोगी .छोड़ो और लो ये पहनो ..</span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">साथ में बोरोप्लस कंघा तेल टूथपेस्ट ब्रस साबुन सारी चीजें भाभी के लिये अलग . </span></span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ननदोई
जी और भाजे भांजी रोहित पारुल भी मामी का खूब ध्यान रखते हैं . चीजों के साथ मान और ध्यान भी और क्या चाहिये रेवती को ..फिर वातावरण खूब हँसी मजाक का बना रहता है . विनीता गज़ब की हँसोड़ है . दूसरों पर ही नहीं खुद पर भी हँसती रहती है . </span></span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रेवती भाभी आगयी हैं तो उसे हँसी के खूब बहाने मिल गए हैं . रेवती भाभी काम तो खूब रच रचकर करती है पर चलती हैं चींटी की चाल . नहाने में इतनी देर लगाती हैं कि उतनी देर में कोई पैदल ही धौलपुर पहुँच जाए . </span></span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">खासतौर पर सुबह सुबह जब सबको निबटना होता है . खूब ठहाके लगते हैं .</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large; mso-spacerun: yes;"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">भाभी सोगयीं क्या ?"–--आँगन में विनीता अक्सर ठहाकों के साथ लोटपोट होती रहती
है . रोहित या पारुल फारिग होने के लिये मामी के निकलने का इन्तज़ार करते आँगन में
चक्कर लगाते हैं . विनीता पेट पकड़े हँसती हुई जय से कहती है--</span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">इंजीनियर साहब लैटरिन में एक टीवी भी लगवा दो...हा हा हा ...भाभी नहाने
में देर लगाती हैं वह तो चलो ठीक है कि बाथरूम में आराम से बैठकर सब जगह मलमलकर
सफाई करती होंगी ...पर यहाँ ...अपनी ही बास सूँघते घंटाभर से ...हा हा हा ..बाहर
आना भूल ही जाती है . रोहित बैठकर माला जपते रहो...</span>”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">घंटाभर </span>!<span lang="HI">...झूठ न बोलो बहन जी,</span>“<span lang="HI">रेवती भाभी टॉयलेट से बाहर आकर हँसते हुए कहती हैं "</span></span></span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जीजाजी
तो दिलदार हैं . टी वी कूलर सब लगवा देंगे बिन्नू.. अपने कंजूस भैया को भी तो समझाओ कि कुछ नहीं तो
गाँव में एक 'लैटरिन' ही बनवा दें ..</span><span style="font-family: Mangal, serif;">”</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">वह तो कह दूँगी , पर यह बताओ कि लैट्रिन में बैठकर तुम कौनसा भजन कर रही थीं ?..हा हाहा.</span>.."<span lang="HI"></span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बात
हँसी के फव्वारे में कहीं दूर बह जाती है . </span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रेवती ननद के घर में यों तो निश्चिन्त है ,सब उसका ध्यान रखते हैं .विनीता का अपने घर में ही नहीं भाइयों के बीच भी खूब रौब है .छोटे बड़े विवादों में भी उसका दखल रहता है .सब उसकी बात सुनते और मानते भी हैं .ऐसे में रेवती चाहती है कि विनीता घर में हो रहे भेदभाव के लिये अपने भैया से बात करे लेकिन उसके उद्गार जब भी होठों पर आते हैं ,विनीता अक्सर हँसी मजाक में उड़ा देती है और कभी तारीफों की धारा में बहा देती है . </span></span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">एक हमारी रेवा भाभी ही हैं जिनसे जितना चाहो हँस बोल लो ..कभी बुरा नहीं
मानती ..और काम के लिये मना करना तो जानती ही नहीं .और न कभी .... </span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">तारीफें
रेवती को बर्फ से प्यास बुझाने जैसी लगती है .<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तारीफ
से भला क्या मिलता है .सिवा एक भ्रम के ..भ्रम खुद के कुछ अच्छे और परिपूर्ण होने
का .—यह सोचकर रेवती का मन कभी कभी मलाल से भर जाता है . विगत पर नज़र डाले तो
बहिन भाइयों में भी सबसे ज्यादा तारीफें उसे मिलती थी क्योंकि वही घर में सबसे
ज्यादा काम करती थी . स्कूल में शिक्षिकाएं उसे खूब उत्साहित करती थीं क्योंकि वह
अपने पड़ोस की चाची से उनकी साड़ियों में फॉल पीको सस्ते दामों में करवा लाती थी ,
ऊन के लच्छों से गोले बना देती थी . हर महीने रजिस्टर पर कक्षा की छत्राओं के नाम
लिख देती थी . सहपाठिनें भी उसे संग लगा लेती थीं क्योंकि वह उनके चित्र बनाने में
और गणित के सवाल हल करने में सहायता कर देती थी ..तारीफ मेहनताना हुआ . पुरस्कार
या उपहार नहीं . उसे तारीफ नहीं आत्मीयता चाहिये , स्नेह का सम्बल चाहिये .लेकिन यह
सब उसके लिये सपना सा रहा है .खासतौर पर पति रमन की ओर से वह उपेक्षित है आज भी . रमन
के लिये वह केवल काम करने वाली और ज़रूरत होने पर उनकी </span><span style="font-family: Mangal, serif;">‘<span lang="HI">ज़रूरत</span>’<span lang="HI"> पूरी करने वाली मात्र एक औरत रही है . एक
यंत्रवत् स्त्री .... ...परिवार में वह स्थापित है क्योंकि धरती की तरह सारा भार
उसी ने उठा रखा है .लेकिन परिवार और गृहस्थी की जिम्मेदारियों के बीच स्त्री को
पति का स्नेह और सम्बल भी चाहिये वरना वह टूट जाती है . टूटती नहीं है तो निरीह
होजाती है . रेवती टूटी नहीं पर इच्छाएं मर ही गई हैं लगभग ..</span></span></span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">विनीता के प्रति लगाव है इसलिये उसके भैया विनीता घर भेजने को मना नहीं करते वरना वह अपनी
मर्जी से कहीँ आ जा भी नहीं सकती ..आना जाने का विरोध प्रेम वश नहीं ,घर
के काम-काज के कारण किया जाता है .</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">--------------------------------------------------</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">मार्च
की सुबह तो सुहानी होती है लेकिन चढ़ती धूप में अब वैसा सुहानापन नहीं रह गया जैसा
दिसम्बर जनवरी में होता है हवा बढ़ती खुश्की से नाराज हुई नीम बरगद के पीले पत्तों
की झोली भर घर आँगन में बिखराकर अपनी तल्खी निकाल रही थी .एक बार सफाई करो तो हवा
शरारती बालक की तरह फिर उतने ही पत्ते बिखरा देती थी . रेवती भाभी पत्तों को समेट
रही थी .जाने क्यों मन में भी एक पतझड़ सा छाया हुआ है . रामपुर से दो बार फोन आ
चुका है . पर घर जाने के लिये मन में जरा भी ललक नहीं है . वहाँ वह केवल एक सामान की
तरह है जो ज़रूरी तो है पर उसकी देखभाल की जरूरत किसी को नहीं . अब तो जिन्दगी के चार दिन जहाँ
हँस-बोलकर गुज़र जाएं वही घर है उसके लिये .</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">"तुम सबको छोड़ो , मेरे पास आजाओ मम्मी . "–मोनू ने कहा था .</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मोनू
यानी इकलौता बेटा मनीष . पिता के अन्याय से नाराज <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>. घर से जैसे नाता ही तोड़ लिया है उसने . ग्वालियर
कोई छोटा मोटा धन्धा करता है . अब शादी भी करली है और एक बच्चा भी है . <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">विनीता सुनेगी तो कहेगी ---</span><span style="font-family: Mangal, serif;">“<span lang="HI">कोई काम अटका होगा . सुना है नीरू
ब्यूटीपार्लर जाने लगी है ...बच्चा घर अकेला रहता होगा ...ज़रूरत पड़ी तो मम्मी
याद आगयी . वैसे कभी नहीं सोचा कि माँ को पलटकर देख भी ले कि मरती है या जीती है
.बहू को एक बार लेकर आया था .उसके बाद घर की तरफ पलटकर भी नहीं देखा . जापे पर तुम
खुद ही पहुँच गईं थीं क्या हुआ था .. तुम कोई फालतू तो नहीं हो . फिर अभी तो मुझे
ही ज़रूरत है . </span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">‘<span lang="HI">बिन्नी का यह कहना तो ठीक है कि मनीष ने पर कौनसे घर से , जहाँ पिता ने
अपने बच्चों की बजाय सारा प्यार और अधिकार छोटे भाई और उसके बच्चे को दे रखा हो .
न कभी उनकी पढ़ाई लिखाई के बारे में सोचा न खाने पहनने के बारे में ..वह तो उसके
मामा ने किसी तरह पढ़ाई पूरी करवाई . नौकरी लगवाई . यहाँ तक कि शादी में भी शामिल
नहीं हुए मनीष के पापा . कहने लगे खुद पसन्द करी है लड़की तो खुद ही करले ब्याह ..
सेहरा सजे बेटे को देखने माँ का मन हुड़कता रहा पर उसे नहीं दिया गया .रमन ने साफ
कह दिया –- </span>“यहाँ घर को कौन सम्हालेगा.. तुझे<span lang="HI"> जाना ही है तो चली जा पर फिर लौटकर इधर मत
आना ..</span>”<span lang="HI"> मनीष बुलाता रहा कि बाप न सही कम से कम माँ तो साथ
आए . </span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI">बहू बेटे को अपनी मजबूरी बताते हुए उसका गला भर आया था .</span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">तुम सब छोड़ दो मम्मी . मैं तुम्हें उस दलदल से निकालकर अपने पास रखूँगा .
बहुत करली तुमने सबकी सेवा चाकरी </span>.</span></span><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;">मेरे
लिये रिश्तों के नाम पर तुम्हारे सिवा कोई नहीं है माँ . न पिता न चाचा –चाची न
बुआ न मामा कोई नहीं ...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">केवल
जन्म का कारण बन जाने से ही पिता के फर्ज़ पूरे नहीं होते ..</span><span style="font-family: Mangal, serif;">”<span lang="HI"> उबल ही पड़ा था मोनू</span></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">माँ
को दुखी देखकर बेटा </span><span style="font-family: Mangal, serif;">,<span lang="HI">बेटा नहीं , एक संरक्षक बन जाता है
. </span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span lang="HI">पर दूसरे घर से आई लड़की यह सब कहाँ समझ पाती है .</span></span></span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वर्षों
के अनुभव से वह जान चुकी है कि अगर पति का सम्बल नहीं है तो स्त्री को हर जगह
समझौते करके ही रहना पड़ता है . बहुओं के साथ कुछ ज्यादा ही . नीरू का इतना दोष भी
नहीं है . ससुराल की देहरी पर स्वागत पाई और ससुराल में हर सुविधा पाई बहुएं तो ससुराल
को खातिर में लाती नहीं , फिर उसने तो न ससुराल की देहरी देखी न सबके साथ </span><span style="font-family: Mangal, serif;">‘<span lang="HI">बहू-भात</span>’<span lang="HI"> खाया . और ना ही सास का दुलार पाया . क्या
समझाए बहू को , कैसे और क्यों . बेटे के घर में रहकर बेटे को अब वह किसी दोराहे पर
नहीं लाना चाहती .</span></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मालूम
नहीं ,वे कैसे लोग होते हैं जिन्हें बिना कुछ किये सब कुछ मिल जाता है . कितने ही
सवाल रेवती खुद से ही करती है .<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रानी में
ऐसा कौनसा अनदेख हुनर है कि सबको अपने अनुसार चला रही है और ठाठ से रामपुर के दो मंजिला
मकान में रह रही है और उसमें क्या कमी है कि अपनी सुख-सुविधा को देखे बिना परिवार
को सहेजते सँवारते उम्र गुज़र चली पर एक ऐसी छाँव नहीं जहाँ वह चैन की साँस ले सके
.</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हालाँकि
रेवती की परेशानी यह नहीं है कि दस-बारह साल छोटी बहिन जैसी देवरानी रानी को सारी
सुविधाएं व अधिकार मिले हुए हैं , बल्कि परेशानी यह है कि बड़ेगाँव का कच्चा दो
कुठरियों वाला घर , जिसे घर की बजाय भैंसों का तबेला कहना उपयुक्त है ,रेवती के
लिये स्थायी होगया है . उसके लिये आज तक वहीं पुराना पंखा है जो हवा कम देता है
शोर ज्यादा करता है . जबकि रामपुर में कूलर लग गया . रानी रामपुर के मकान की
स्वामिनी है . रामपुर में अब रेवती अनचाहे मेहमान की तरह आती है . अपने ही घर में
रहना असहज और अनाधिकार बनता जा रहा है . उसने प्लासी की लड़ाई के बारे में पढ़ा था
कि बिना खून बहाए ही मुट्ठी भर अंग्रेजों ने बंगाल की बड़ी सेना पर विजय पा ली थी
क्योंकि उसके पीछे किसी की गद्दारी थी .रेवती के साथ गद्दारी किसने की है </span><span style="font-family: Mangal, serif;">?
<span lang="HI">खुद उसकी भावनाओं ने ही न </span>?<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रेवती
को थोड़ा बहुत भरोसा और सहारा अपनी इस ननद का ही है इसलिये जब भी विनीता बुलाती है
उसे राहत ही मिलती है . अपने घर जैसी राहत ..</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">---------------------------------------------------------</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">भाभी रमन भैया का फोन फिर आया था .</span>”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रेवती
ने प्रश्नवाचक नजरों से ननद को देखा .</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">कह रहे थे कि बिन्नी तेरी भाभी तो वहाँ जाकर भूल ही गई . उसे न घर की
चिन्ता है न मेरी .....</span>”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यह
कहकर विनीता खिलखिलाकर हँस पड़ी . </span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जाने
क्यों वह हँसी काँटे सी चुभी रेवती को . </span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">.बात बनाते हैं जैसे वे मेरे लिये बैठे रहते हैं ....तुम कह देना कि भाभी को
अभी नहीं भेज रही …</span>.<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“<span lang="HI">हाय भाभी ,मुझसे झूठ बोलने को कह रही हो </span>! <span lang="HI">अगर झूठ
का पता चला कि मार ही डालेंगे भैया ..इतने दिन छोड़ दिया यह क्या कम है...</span><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;">"बिन्नी तुम्हें पता है न कि कितना भेदभाव रख रहे हैं तुम्हारे भाई .उन्ही की शह पर ही तो बिना
बँटवारे के ही रामपुर में रानी को एकछत्र राज मिल गया है . मैंने कुछ नहीं कहा तो मेरे
लिये एक खाट की जगह भी नहीं छोड़ी है वहाँ . </span><span style="font-family: Mangal, serif; mso-spacerun: yes;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif;">अपने भैया को यह तो समझाओ कि इतना भेदभाव किसलिये
है मेरे साथ . गर्मियाँ शुरु हो रही हैं रामपुर में दो दो कूलर हैं ..छोटा सा कूलर
गाँव में भी लगवा दें ..घर में अब लैटरिन कितनी ज़रूरी है . गाँव में सबके घर
सरकारी सहायता से शौचालय बन गए हैं .हमारे घर के सिवा...मुझे अकेली ही सुबह अँधेरे
में ही दूर खेतों में जाना पड़ता है . अलस सुबह उठने में हाथ पाँव अकड़ जाते हैं .
खासतौर पर सर्दी और बरसात में . बरसात में पानी और कीचड़ .घुटनों घुटनों घास में
बैठना मुश्किल होजाता है . मच्छरों के मारे अलग नाक में दम ..होता है ..जाँघ पिंडलियों
में अनगिन निशान छोड़ देते हैं उतनी देर में ..पर शरम भी आती है ...बात इतनी ही
नहीं हैं ..."</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">"पर भाभी यह सब तो तुम्हें खुद कहना चाहिये ."</span><span style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">" मेरी मान लेते तो तुमसे क्यों कहती ? तुम सब लोग मेरे सामने बड़े हुए हो ..सब देखा है कि मैंने अपने हक में कभी कुछ नहीं कहा . जो मिल गया उसी में खुश रही ..पर अब बात सिर से ऊपर जा रही है . महेन्द्र को कोई मतलब नहीं है .लखन कहेगा ही क्यों और </span></span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">उन्हें मेरी परेशानियाँ दिखाई नहीं देतीं </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">....</span><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बिन्नी तुम्हारी बात मायने रखती है .</span></span><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;">सही और न्याय की बात कम से कम तुम्हें तो कहनी चाहिये ...</span><span style="font-family: Mangal, serif;">कहोगी तो ज़रूर उनके कान में जूँ रेंगेगी ."</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;"><span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: medium;">“चलो <span lang="HI">मैं भी कह दूँगी , तुम चिन्ता मत करो .</span>”<span lang="HI">—विनीता ने तपाक् से कहकर संवाद का पटाक्षेप कर दिया मानो इससे ज्यादा और कुछ सुनना बिल्कुल बेमतलब था . </span></span></span><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Mangal, serif;">रेवती
को ,जिस कगार पर खड़ी थी ,खिसकता सा प्रतीत हुआ .</span><span style="font-family: Mangal, serif; mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: medium;">रात
में विनीता जय को सुना रही थी –--"सुनो, सुबह उन्हें बस में बिठा देना . वहाँ भैया
बस-स्टैंड पर आ जाएंगे …क्यों ..क्या भैया
बुला रहे हैं ...अब यह उनका आपसी मामला है मैं क्यों बुरी बनूँ ...हाँ अब मेरा हाथ
ठीक है तो उनकी अब ऐसी ज़रूरत भी नहीं है ..और क्या जाना ही पड़ेगा . इधर उधर
कितना समय बिताएंगी आखिर रहना तो उन्हें वहीं है </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">..."</span></p>गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com14tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-56466445353219828802020-07-10T11:03:00.001-07:002020-07-15T04:09:04.169-07:00सामने वाला दरवाजा <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">बैंगलोर आए
मुझे पन्द्रह-बीस दिन हो चले हैं . इतने दिनों में हम लालबाग ,कब्बन पार्क ,स्कॉन
टेम्पल ,सैंकी टैंक , फोरम ,आदि कई जगह घूम आए हैं .लेकिन मेरा ध्यान आज भी सामने
वाले दरवाजे पर टिका है ,जो हमेशा बन्द ही रहता है .</span><br />
<div style="border-bottom: solid windowtext 1.0pt; border: none; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-element: para-border-div; padding: 0cm 0cm 1.0pt 0cm;">
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<br />
<div style="border-bottom: solid windowtext 1.0pt; border: none; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-element: para-border-div; padding: 0cm 0cm 1.0pt 0cm;">
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुशील और
सुहानी कोडीहल्ली के एक अपार्टमेंट में थ्री बी एच के फ्लैट में रहते हैं . वे दोनों
ही इंजीनियर हैं .सुशील विप्रो में और सुहानी इन्फोसिस में. वास्तव में बैंगलोर और
इंजीनियर दोनों आपस में इतने सम्बद्ध होगए हैं कि ट्रेन में एक सहयात्री ने यह
जानकर कि मैं बेटे के पास जा रही हूँ ,तपाक से कह दिया-- बेटा किसी कम्पनी में इंजीनियर
ही होगा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यों तो किसी
बड़े शहर में ही मैं पहली बार रह रही हूँ लेकिन यहाँ कई बातें हैं जो दूसरे शहरों में नहीं हैं जैसे कि मई--जून के महीने में ,जबकि उत्तर भारत तप रहा होता है यहाँ
मौसम बड़ा सुहावना रहता है .शाम को अक्सर बारिश हो जाती है और कभी-कभी इतनी ठण्डक
होजाती है कि स्वेटर पहनना पड़ता है . यहाँ सुबह-सुबह हर घर के दरवाजे पर सुन्दर
रंगोली बनी देखी जा सकती है और हर महिला के ,चाहे वह अमीर गरीब कुलीन निम्न ,किसी भी
वर्ग की हो ,बालों में गजरा लगा देखा जा सकता है जो बड़ा अच्छा लगता है . सोचिये कि सुबह काम
वाली के साथ ही मोगरा की प्यारी खुशबू भी आपके कमरे में प्रवेश करे तो कैसा लगेगा ! </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ लोग पेड़ों का बहुत ध्यान रखते हैं . हर घर में नारियल का पेड़ तो जरूर देखा
ही जा सकता है पर आम कटहल चीकू और अनार के पेड़ भी यहाँ-वहाँ दिख ही जाते हैं वैसे
ही जैसे दस साल पहले लगभग हर तीसरी दुकान में एस.टी.डी और पी सी ओ के केबिन हुआ
करते थे . अगर जेब में पैसा है तो यहाँ सुविधाओं की कमी नही है .सामान लेने के
लिये हमारे कस्बा की तरह दुकानदार से मगजपच्ची नही करनी पड़ती कि 'भैया जल्दी करो
..यह ठीक नही है दूसरा दिखाओ ..कि अरे तुमने पचास रुपए ज्यादा जोड़ दिये हैं ...वगैरा वगैरा .' यहाँ शापिंग माल में जाओ पसन्द का सामान टोकरी में डालते जाओ और कम्प्यूटर पर बिल
अदा करदो यही नही ऑर्डर देकर घर पर ही हर तरह का सामान मँगाया जा सकता है .बाजार
जाने की भी जरूरत नही . सुहानी तो दही या प्याज-टमाटर तक ऑर्डर से घर मँगा लेती है .यह
अच्छा है .जीवाजीगंज में हम लोग सब्जी और राशन के थैले लादे लादे हाँफते-डगमगाते
कैसे घर पहुँचते हैं हमी जानते हैं . यहाँ सोफा पर बैठे बैठे ही हर चीज आपके सामने
हाजिर . एकदम कहानियों के जिन्न की तरह ही. .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकिन दूसरे शहरों की तरह यहाँ बहुत
सी अखरने वाली चीजें भी हैं जैसे अब चारों ओर पेड़ों से ज्यादा बड़े-बड़े उगते अपार्टमेंट
हरियाली को उसी तरह नकारते जा रहे हैं जिस तरह घरों में अक्सर बड़े-बुजुर्गों को नकार दिया
जाता है .यहाँ आप अकेले हैं , सैकड़ों की भीड़ में न आप किसी को जानते हैं न कोई
आपको . बड़े-बड़े अपार्टमेंट्स में कई मंजिल ऊँचाई पर हजार-पन्द्रह सौ वर्गफीट के
फ्लैट्स , दूर से किसी विशाल वृक्ष के तने में पक्षियों के कोटर जैसे प्रतीत होते हैं. उनमें एक छत के नीचे
ही आपकी पूरी दुनिया है .दैनिक क्रियाओं के लिये बाहर निकलने की जरूरत ही नही होती
.बाहर भी बिना किसी से बात किये आप अपने सारे काम कर सकते हैं .पूरा जीवन गुजार
सकते हैं . एकाकी ,नीरस और बेरंग से जीवन में टेलीविजन ही रंग भरने का एकमात्र
साधन है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुशील बताता है कि-- </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेजी से हो रहे विकास और आधुनिकीकरण के कारण आई टी सिटी बन गए इस शहर की अपनी
मौलिकता खत्म हो रही है .बागों झीलों और सुहावने मौसम ,और स्वच्छ आबोहवा के लिये
मशहूर इस शहर में अब हरियाली सिमटती जा रही है . आगे बढ़ता शहर धीरे-धीरे कंकरीट
के जंगल में बदलता जा रहा है . सड़कों से ऊपर कारें दिखाई देतीं हैं. दुनिया भर से
कम्पनियाँ और ऐम्पलायीज यहाँ इस तरह दौड़े चले आ रहे हैं जैसे ज्वैलरी और साड़ियों
की सेल की ओर महिलाएं भागतीं हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">!
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं नही भागती हाँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">.और शायद मम्मी भी नही</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"> .”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">-–सुहानी हँसते
हुए सुशील को बीच में ही टोक देती है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब तुम विशुद्ध महिला नही हो .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुशील भी हँसता
है .दोनों की हँसी मन से हर तरह का बोझ हटा देती है .लेकिन जब वे ऑफिस चले जाते
हैं तो समय जैसे ठहर जाता है . शनिवार और रविवार को उन्हें अवकाश मिलता है .ये दो
ही दिन हैं जबकि हम लोग साथ बैठकर बोलते-बतियाते हैं .कहीँ घूमने चले जाते हैं या
बाहर खाना खाने की योजना बनाते हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन दो दिनों के
अलावा सप्ताह के पाँच दिनों का समय उन दोनों के लिये जहाँ सुपरफास्ट ट्रेन जैसा है
तो मेरे लिये सुस्त बैलों वाली गाड़ी जैसा . कोडीहल्ली नाम के इस एरिया के एक
अपार्टमेंट में रहते हुए मैंने महसूस किया कि सिवा इस भाव के कि हम अपने ही देश के
एक शहर में हैं ,यहाँ रहना विदेश जैसा ही है .रश्मि दीदी ने जो अब आस्ट्रेलिया में
स्थाई रूप से बस गई हैं ,बताया था कि वहाँ किसी को किसी से कोई मतलब नही हैं .साथ
साथ चल रहे हैं पर सिवा इस ज्ञान के कि वे सब मनुष्य जाति के ही हैं ,एक दूसरे के
बारे में कुछ नही जानते . मतलब जानना ही नही चाहते .<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुझ जैसी
मोहल्लाई संस्कृति की अभ्यस्त महिला के लिये यह हैरानी की बात है कि आप एक ही जगह
पर रहने या रोज मिलने वाले लोगों का नाम तक नही जानते . अपने दो-ढाई मीटर की दूरी
पर रह रहे पड़ौसी से अनजान हैं .एक हमारा मोहल्ला है जहाँ घर की बातें गली में
गूँजा करती हैं .किसके घर कौन मेहमान आया है ,किसकी बेटी ससुराल जा रही है ,किसके
घर में कलह के कारण चूल्हे अलग होगए हैं .ये बातें कम से कम पड़ौसी से छुपी नही
रहती .हमारे पड़ौसी सक्सेना जी ऑफिस जाते हैं तो पूरे मोहल्ले को खबर होजाती है
.पहले तो बाहर गली में आकर स्कूटर स्टार्ट कर बैठते हुए वे अपनी पत्नी को जोर से
सुनाते हैं----उ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मा जा रहा हूँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">.” </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर रास्ते में मिलने वाले हर व्यक्ति से उनका संवाद बुलन्द होता है—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भैया जी नमस्कार ...चाचाजी कैसे हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">..जीजीबाई सब ठीकठाक है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">...इन संवादों
से सड़क तक पूरी गली जाग जाती है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुबह पानी आता
है तो कोई न कोई चिल्लाकर सबको बता ही देता है कि नल आ गए . गली में झाड़ू
लगाने चाहे कोशला आए या उसकी सास या फिर उसका पति आए, चिट्ठी डालने डाकिया आए या फिर सब्जी
वाला गोविन्द ,..बिना राम राम, श्याम श्याम के नही निकलते . कहीं कथा होती है तो
चरणामृत और पंजीरी पास-पडौस में बाँटी जाती है .किसी के यहाँ गमी होजाती है तो
मोहल्ले भर की औरतें वहाँ रात रात भर बैठकर जागतीं हैं . बिना बुलाए ही
भजन-कीर्त्तन में शामिल हो जातीं हैं . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मम्मी यह फ्लैट शंकर रेड्डी का है .तेलगू है.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">— मेरे आते ही सुहानी ने मुझे कई जरूरी ,गैर-जरूरी जानकारियाँ दे डालीं
थीं—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ग्राउण्ड फ्लोर पर सुगन्धा है . बहुत अच्छी है वह तमिल है . हाउस-वाइफ है पर बहुत इन्टेलिजेंट है .उसकी अँग्रेजी भी बहुत अच्छी है इसलिये चीजों को समझने में उससे बहुत हैल्प
होजाती है .बगल में कोई बंगाली रहते हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मम्मी आप दिन में दरवाजा बन्द ही रखना ,वरना रोज दोपहर मछली की बू आपको परेशान करेगी .और हाँ<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सामने वाला फ्लैट एक न्यू कपल का है जोसेफ और
प्रिया .क्रिश्चियन हैं .जोसेफ टीसीएस में इंजीनियर है और प्रिया हाउस वाइफ है . मलयाली
हैं पर हिन्दी भी जानते हैं .बोलते भी है . आपको अच्छा लगेगा .प्रिया शायद
प्रेगनेंट भी है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैंने साश्चर्य
सुहानी को देखा .सुबह से शाम तक ऑफिस में रहने वाली लड़की स्वभाव और जिज्ञासावश
कितनी जानकारियाँ इकट्ठी कर लेती है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अरे मम्मी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">,मुझे तो सुगन्धा ने बताया</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">—सुहानी मेरा
भाव समझकर हँस पड़ी.</span><span lang="HI" style="font-family: times new roman, serif; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span style="font-family: mangal, serif; font-size: large;">यहाँ भी
अभिव्यक्ति और उसकी समझ ही संवाद को सुलभ बना रही थी . </span><br />
<span style="font-family: mangal, serif; font-size: large;">और ..तभी से मेरा ध्यान जबतब
सामने वाले फ्लैट पर अटका रहता है .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वास्तव में यहाँ
जो बात मुझे सबसे ज्यादा अखरती है वह भाषा की अनभिज्ञता ही है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरअसल यह एरिया
पूरी तरह अहिन्दी भाषी है .यह बिल्डिंग ,जो दूसरे अपार्टमेंटों की तुलना
में छोटी है .इसमें तीस फ्लैट हैं और जहाँ तक सुशील व सुहानी को मालूम है लगभग सभी
परिवार या तो कन्नड़ और तेलगू भाषा भाषी हैं या तमिल और मलयालम . ये चारों भाषाएं
द्रविड़ परिवार की हैं .चारों की लिपियाँ अलग होने पर भी आपस में काफी कुछ समझ
लेते हैं .मैं शाम को छत पर चली जाती हूँ वहाँ कुछ महिलाएं आपस में बातें करतीं
हैं पर मेरे पल्ले नही पड़ती है .संभव है कि मेरी खिल्ली उड़ाती हों लेकिन उनकी
मुस्कराहट जो कभी कभी मेरी ओर आजाती है .इससे मुझे यह तो पता चल जाता है कि वे
मेरे लिये अच्छा भाव ही रखतीं होंगी .मैं उनके साथ खूब सारी बातें करना चाहती हूँ
.बातें उनकी परम्पराओं की ,रीतिरिवाजों की ...भावों और विचारों की ..<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हालाँकि ऐली
शायद मेरा भाव समझकर ही कहती है –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आइ अण्डरस्टेंड
हिन्दी लिटिल लिटिल </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">..और सुगन्धा जो तमिल भाषी है और
सुहानी की सहेली भी ,कभी कभी पूछ लेती है—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाउ आर यू आंटी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?” </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके दाँत बहुत उजले हैं और हँसी बहुत
प्यारी कोमल ..लेकिन </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओ के</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> ,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फाइन थैंक्यू</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> तक सीमित संवाद मुझे भूखे मेहमान को एक गिलास पानी देकर
टरकाने जैसा लगता है .सचमुच भाव-संचार के लिये भाषा कितनी आवश्यक है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शान्ताम्मा हमारे
यहाँ काम करती है . वह गहरे काले रंग की सीधी-सादी अधेड़ महिला है .बड़ी बड़ी
आँखें विनम्रता से भरी हैं . बाल काले और घुँघराले हैं . यहाँ की दूसरी महिलाओं की
तरह वह भी गहरे रंग ( हरा, नीला जामुनी ,कत्थई )की किनारीदार साड़ी पहनती है . नाक में दाँयी
तरफ चाँदी का बड़ा सा फूल पहने है . गजरा नही लगाती इसलिये अनुमान लगाया कि शायद उसका पति
नही है . सुहानी ने ही बताया कि गजरा यहाँ उसी तरह सुहाग का प्रतीक है जिस तरह अपने यहाँ सिन्दूर और कंकुम .शान्ताम्मा अनपढ़
है .पढ़े-लिखे लोग टूटी-फूटी ही सही अंग्रेजी से काम चला लेते हैं पर शान्ताम्मा
को यह बताने के लिये कि मेरे आने से जो अतिरिक्त काम बढ़ा है उसके पैसे अलग देंगे
,सुहानी ने सुगन्धा का सहारा लिया .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुझे घुटन होती
है . अगर मैं तमिल समझ सकती या शान्ताम्मा हिन्दी समझ पाती तो मैं जान सकती कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">,’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह कहाँ से आती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> उसके घर में
कौन कौन है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह कभी कभी बहुत उदास क्यों होती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">.कि एक दिन वह काम करते करते रो क्यों रही थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> अगर मैं कन्नड़ समझती तो पता लग जाता कि अभी-अभी दो आदमी एक लड़के को
क्यों पीट रहे थे </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या कि रोज फेरी वाला क्या बेचते हुए निकलता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?’</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ मुझे
निरक्षरता और भाषा की अनभिज्ञता की पीड़ा का अहसास तीव्रता से हुआ है .साथ ही अपनी
भाषा के महत्त्व का भी .. क्यों अपनी भाषा मातृभाषा कहलाती है .क्योंकि वह माँ की
गोद जैसी निश्चिन्तता और तृप्ति देती है .माँ की तरह हमारी बात समझती है ,औरों को
समझाती है . भाषायी संवेदना मुझे सोचने मजबूर करती है कि राष्ट्रीय एकता के लिया
भाषा की एकता सबसे ज्यादा जरूरी है. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुशील व सुहानी
सुबह साढ़े आठ तक चले जाते हैं . सुबह तो ऐसी भागमभाग मचती है कि पूछो मत . मैच की
चुन्नी या जरूरी कागज न मिलने पर सुहानी हड़कम्प मचा देती है .चाय भी अक्सर भागते
भागते पीती है .वह ऑफिस की वैन से जाती है और सुशील अपनी गाड़ी से . सुशील जाते
जाते जरूर कहता है – </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मम्मी दरवाजा बन्द ही रखना . आपको बाहर निकलने की जरूरत
नही है कोई खास बात हो तो मुझे फोन करना .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके जाते ही
खामोशी छा जाती है .मेरे सामने पूरा दिन होता है .काम तो सारा शान्ताम्मा ही निपटा
जाती है .मैं किचिन में डिब्बे-डिब्बी साफकर जमा देती हूँ .सुहानी के बेतरतीबी से
अलमारी में ठूँसे गए कपड़ों को तहाकर रख देती हूँ .नहाने के बाद थोड़ी देर ईश्वर
का ध्यान करती हूँ पर मेरा मन ही जानता है कि वह सिर्फ एक नियम पालन होता है . अभी
मुझमें वह क्षमता नही कि चारों ओर से ध्यान खींचकर सम्पूर्ण भाव ईश्वर में लगा दूँ
. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन्द कमरे में मेरा
मन नही लगता . टीवी पर ज्यादातर ऐसे कार्यक्रम आते हैं जिन्हें देखकर लगता है कि
इससे तो न देखते वही अच्छा था . पैसे की चमक दमक वाले सीरियल आम जिन्दगी से दूर ले
जाने वाले हैं . गाड़ी ,बँगला ,मँहगे कपड़े भारी भरकम गहने आदि से कुछ नीचे ही नही
दिखता .बिना षड़यन्त्र के कहानी आगे नही चलती . यही हाल फिल्मी चैनलों का है .एक
ही तरह की सस्ती फिल्में रिपीट होती रहती हैं . और समाचार चैनलों की तो बात करना
ही बेकार है ..टीवी के सहारे दिन नही काटा जा सकता .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं एक नजर
सामने के दरवाजे पर डालती हुई अक्सर गैलरी से होती हुई सामने झरोखा तक चली जाती
हूँ जहाँ से नीचे गली का दृश्य दिखाई देता है . सामने एक शानदार कोठी है जिसमें
केवल कार और कुत्ता दिखाई देता या फिर कुत्ता को घुमाने वाला एक ल़ड़का . बगल में एक प्रोवीजनल स्टोर है जिसका मालिक
रजनीकान्त है .असली रजनीकान्त के विपरीत दुबला और सुस्त . दुकान पर जो बोर्ड लगा
है उसपर रोमन में लिखे प्रोवीजनल स्टोर के अलावा जो लिखा है वह मेरे लिये काला
अक्षर भैंस बराबर हैं .निरक्षरता के अँधेरे की भयावहता को मैंने सबसे पहले यहीं
महसूस किया . कन्नड़ सिखाने वाली किताब से मैंने हालु ,मोसरू, सोप्पु जैसे कुछ
शब्द याद किये तब मुझे एक कविता याद आई—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द खिड़कियाँ
हैं ,रोशनदान हैं आती है जिनसे धूप और हवा मेरे अँधेरे कमरे में ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाँ 'सिर्फ तुम' का एक गीत --'एक मुलाकात जरूरी है सनम', जरूर जब तब
सुनाई देजाता है तो लगता है जैसे कोई अपना ही पुकार रहा हो .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गली में कुछ
आगे मटन शॉप है जिसमें दिन भर खट्खट् कच् कच् होती रहती है .न चाहते हुए भी भेड़-बकरों के
चमड़ी और सिरविहीन धड़ लटके दिख ही जाते हैं .मांस का यूँ खुलेआम बिकना मुझे ठीक
नही लगता पर मेरे लगने से क्या होता है . दूसरी तरफ एक पाँच सितारा होटल दिनोंदिन
आसमान को दबाते हुए उठ रहा है . मुझे आसमान का यूँ दबते जाना बहुत अखरता है.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामने से लौटकर
कमरे में आने से पहले मैं एक नजर फिर सामने वाले दरवाजे पर डालती हूँ .यह प्रिया
कभी बाहर नही निकलती ?क्या इसे धूप और हवा की जरूरत नही है ? क्या इसे खुला आसमान
देखने की इच्छा नही होती ? एक ही कमरे में दिनभर बन्द रहकर क्या ऊब नही होती होगी ? क्या बाहर निकलने से डरती है ? पागल है .यहाँ डर की क्या बात है . मैं तो हूँ .मेरे
लिये वह भी सुहानी जैसी ही तो है .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं इन्तजार करती हूँ कि दरवाजा खुले तो मैं कुछ
बात करूँ .जरूरत हो तो कुछ सहायता भी करूँ .गर्भवती की कितनी ही समस्याएं व
जरूरतें होतीं हैं .मैं खुद ही यह सब सोचती रहती हूँ .एक दूसरे की भाषा समझने
वालों में वह भी इतने निकट रह रहे लोगों में कम से कम संवाद तो होना चाहिये न
.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक दिन जोसेफ
के दरवाजे पर कई जोड़ी जूते-चप्पल रखे दिखे .बाजू वाली खिड़की भी खुली है .हँसने
की मिलीजुली आवाजें आ रही थीं .कुछ अजीब तरह की गन्ध भी . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इनका कोई त्यौहार होगा शायद .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुहानी ने शाम
को बताया .मुझे अजीब लगा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ये लोग त्यौहार भी बन्द कमरे में ही मना लेते हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">!”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मम्मी आप बेकार
ही इतना सोचतीं हैं . इन लोगों का कल्चर अलग है . वैसे भी यहाँ अपने कस्बा जैसी
बात नही है कि लोग चाय-चीनी तक माँगने के बहाने रसोई तक चले आते हैं .यहाँ बस दूर
से हाई-हैलो काफी होती है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं देखती हूँ
कि सुहानी यहाँ की अभ्यस्त होगई है .उसका काम भी ऐसा ही है .सुबह से शाम तक ऑफिस
में बिजी रहने वाले को वैसे भी किसी से मेलजोल की न फुरसत होती है न जरूरत . पर उसकी बात मेरे सिर से किसी चलताऊ गाने की तरह गुजर गई .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुझे सुबह छह
बजे जागने की आदत है लेकिन कामकाजी लोगों की सुबह अक्सर आठ से नौ बजे तक ही होती
है . दूधवाला सात बजे दूध की थैलियाँ दरवाजे के बाहर टँगी पालीथिन में रख जाता है
. मैं तो अपनी थैलियाँ उठा लेती हूँ पर कई बार बन्दरों को पैकेट उठाकर भागते देखा
गया है एक बार तो पैकेट को वहीं फाड़कर दूध पी भी गए हैं . उस दिन भी अपने पैकेट
उठाते हुए मैंने टैरेस पर एक बन्दर को बैठे देखा . जोसेफ के पैकेट उसके दरवाजे पर रखे थे .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जोसेफ को जगाकर दूध के पैकेट अन्दर ले लेने को कहना चाहिये---</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">–मैंने सोचा .इसी बहाने मुझे उन लोगों से बात करने का अवसर भी मिल जाएगा .
पहल कोई भी करे पहल तो होनी ही चाहिये . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैंने किवाड़ों
पर हल्की सी दस्तक दी .कुछ देर बाद ही दरवाजा खुला . एक युवक ने सिर निकालकर मेरी
ओर विस्मय से देखा . सुशील की ही उम्र का साँवला सलोना बड़ी और मोहक आँखों वाला यह
युवक जरूर जोसेफ ही होगा . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">"दूध का पैकेट
अन्दर ले लो , बाहर बन्दर घूम रहा है .कल बाजू वालों के पैकेट उठाकर भाग गया था ."</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओह..सॉरी आंटी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">...नींद नही खुली .. थैंक्यू .--कहते हुए वह हल्का सा मुस्कराया .एक अभ्यस्त सी मुस्कराहट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> पर मुझे बड़ा अच्छा सा महसूस हुआ .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं कहना चाहती
थी कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी बाहर भी निकला करो बेटा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> .हाँ यह ठीक रहेगा . वह मेरे बेटे की उम्र का ही होगा . उसने मुझे कितने अपनेपन के साथ आंटी कहा .पड़ौसी से
व्यवहार अच्छा हो तो जीवन ज्यादा सहज और सरल हो जाता है .लेकिन तबतक वह जा चुका था और दरवाजा बन्द
होगया था .शायद वे लोग अभी नीद में ही होंगे .कोई बात नही जोसेफ की मुस्कराहट ने यह
तो बता ही दिया कि न तो मैं उनके लिये अपरिचित हूँ न ही वे मेरे लिये .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और..आज सुबह मैं
सुखद आश्चर्य से भर उठी .जोसेफ का दरवाजा खुला है .सामने जो गुलाबी गाउन पहने लम्बी
छरहरी युवती गुलदस्ता ठीक कर रही है वह प्रिया ही होगी .उसके बाल काले घने और
घुँघराले हैं .जब वह बाहर आई तो चिरपरिचित मुस्कान के साथ बोली—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैलो आंटी कैसे हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अरे वाह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"> !</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> यह तो मुझे जानती है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"> . ’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">—मन पुलकित होगया . अपनी भाषा में किसी का संवाद सुनकर .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अच्छी हूँ .आज अच्छा लग रहा है तुम्हें देखकर .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुहानी ने आपके बारे में बताया था .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं भी कबसे सोच रही थी कि तुम्हें देखूँ ..बात करूँ .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">—मेरा उत्साह मेरी आवाज से छलका जा रहा था .वह पहली बार मिल रही थी . वैसे तो आजकल तो बच्चों से भी आप कहा जाता है पर सुहानी की उम्र की उस लड़की से आप कहा ही
नही गया .मेरी बात सुनकर वह सिर्फ मुस्कराई . मैं बोलती रही –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुहानी ने जब बताया कि हमारे सामने वाले पड़ौसी हिन्दी जानते हैं तो मुझे
बड़ी खुशी हुई .नही तो लग रहा था कि जाने कौनसे देश में </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">..”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुहानी चला गया </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">–प्रिया ने बीच में ही पूछा . शायद
उसे सुहानी के बारे में कुछ और पूछना या कहना हो ,मैंने सोचा लेकिन उसने फिर कुछ कहा
नही . मैंने ही पूछा –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आप लोग कहाँ से हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">केरला से</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">.”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अच्छा केरल से </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">!”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">–मैंने उल्लास के साथ दोहराया </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मानो केरल मेरा गाँव हो .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ कौन कौन हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं और मेरा हसबैंड .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम बाहर नही आती हो ..मैं तो कई दिनों से...</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरा तबियत ठीक नही रहता .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">” </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसने संक्षिप्त
उत्तर दिया . वह मेरी बातों को ऐसे सुन रही थी जैसे कोई बड़ा कवि किसी नौसिखिया की
छोटी मोटी तुकबन्दियों को सुनता है .उसने मेरे या हमारे बारे में कुछ नही पूछा
.जैसे कि वह सब जानती हो .या शायद जानना ही न चाहती हो .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'लेकिन यह तो नही जानती कि अगर वह ऐसे ही चौबीसों
घंटे अन्दर रहेगी , बाहर निकलकर खुली हवा और धूप नही लेगी तो तबियत तो खराब रहेगी
ही .'--.पर मैं यह सब उसे बताती तब तक तो वह 'अच्छा आंटी' कहकर अन्दर चली गई और मेरे
देखते देखते दरवाजा भी बन्द कर लिया और मेरा यह वाक्य कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">,“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई परेशानी या जरूरत हो तो बिना संकोच बता देना ...</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">”</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="border: none; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-layout-grid-align: none; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; mso-pagination: none; padding: 0cm; tab-stops: 265.5pt; text-autospace: none;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="font-size: large;"> बाहर ही पड़ा ही रह गया .</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<br /></div>
</div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com25tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-18131231019882561042020-05-10T03:59:00.005-07:002021-09-19T04:29:55.048-07:00अपसगुन<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"अरे बादामी ! ओ बामौरवाली
...कहाँ गई सब </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरा सौजनेवारी को तो बुलाओ .. हें..! अभी आई<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>नहीं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हे मेरे भगवान ! पाँव में चक्कर है उसके । एक पल यहाँ
दिखती है तो दूसरे पल पच्चीपाडे में ..।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भागवती बुआ का गला बैठ गया है चिल्लाते-चिल्लाते । नौतारिनों से घर भरा है
पर किसी का सहारा नही । कोई सिंगारपट्टी में लगी है तो कोई मेंहदी महावर में ।
लड़कियों ने अब नई चाल सीखी है . वे माँग पट्टी के लिये भी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बूटी पाल्लर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> जाएंगी ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों न जाएं , लडके का ब्याह है । घर के कामों में लग जाएंगी तो बारात के
लिये साज-सिंगार कैसे होगा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"मुरैना वाली जीजी ने इस बार बडा अच्छा किया जो रोटी और बर्तन वाली
लगा ली ।"---एक महिला पैरों में महावर लगाते हुए कह रही कह रही थी ---</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"पैसा तो लगता है पर सारी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टेंसल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खतम् । नही तो सारी
बहू-बेटियाँ रसोई में लगी रोटियाँ सेकतीं पसीने में नहाती रहतीं...काहे का साज
सिंगार ..। "</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडा परिवार ..। शादी-ब्याह का घर लगुन के बाद बहू आने या बेटी जाने तक रोज पचास
आदमी की रोटी बनती है । बिन्नी के ब्याह में क्या हाल हुए । चार जनियों के हाथ तो
सूख भी नही पाते थे । कभी चार खाने वाले आ रहे हैं कभी छह...। अम्मा और ताई ऐन
चिल्लातीं रहतीं कि एक संग खाओ पिओ और छुट्टी करो । यह कोई होटल या ढाबा नही है पर
घर की औरतें रसोई तपाने बैठीं हैं तो कोई ठण्डी क्यों खाए । बेचारी रोटनहारी
नचने-गाने की तो बात सोच भी नही पातीं थीं । ब्याही-थ्याई बेटियाँ तो फिर भी मेहमान
होतीं हैं । वे तो गाने-बजाने और सजने-सँवरने का काम ही ठीक से करलें तो बहुत
है<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>। चूल्हे में झोंकने और बासन माँजने
बहुओं की कमी नही होती । चाचा-ताऊ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मामा-मौसा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की बहुएं और साली-सलहजें ...पूरी फौज होती है पर पहले तो
बेचारी रोटी का इन्तजाम करने में ही लगी रहतीं थीं । दोपहर की जेवनार खत्म नही
होती कि संझा की रोटी चढने का समै होजाता । सगाई--ब्याह का सारा उछाह पसीना बन कर
बह जाता था बेचारियों का । सच्ची में बहुत अच्छा किया जीजी .खाना बनाने वाली का
इन्तजाम होगया ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"पंचायत मत बिठाओ भागवानो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगुन का समै हो रहा है । लड़की वाले लगुन लेकर दरवज्जे पर आ खड़े होंगे तब
तैयारी करोगी का </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?” </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–भागवती
बुआ ने हाँक लगाई .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानसिंह चौहान के घर में टीका</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगुन के उत्सव की धूम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धाम
है । चार दिन बाद वे सबसे छोटे बेटा अमन की बहू को ब्याहने जा रहे हैं । ढोलक
मंजीरों पर सुरीले कण्ठों से ‘बन्ना’‘भतइया’ गाए जा रहे हैं । अमन की बुआ भागवती
कमर में साड़ी खोंसे चाबियों का गुच्छा लटकाए इस कमरे से उस कमरे में जाती हुई
पूरा गला खोलकर निर्देश दिये जा रही हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">----</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरी विद्या </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लड्डुओं के पैकिट बन गए कि नही ? बिन्नी तू अभी चूड़ी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेंदी की मैचिंग में लगी है ! टीका के महूरत का टैम होने
जा रहा है । रिश्तेदार दरवाजे पर बैठे हैं । तू पहले जल्दी से थाली तैयार कर ।
क्या</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या रखना है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ...अरी बाबरी तीन ब्याह करवा चुकी है फिर भी बुआ से
पूछे बिना कुछ ना करेगी । रखना क्या है हल्दी सुपारी की गाँठ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कलावा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घी
का दिया </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रोली</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चामर दूब</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फूल
जल का लोटा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> ...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चल
तू इतना तो लगा फिर जो जो याद आएगा मैं बताती जाऊँगी । अरे भैया लोगो हियां भीत
जैसे खडे न रहो .उधर कुर्सियाँ का दिखावे के लें पडी हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे राम </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,…</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या
क्या देखूँ </span><span style="font-family: "mangal" , serif;">!
<span lang="HI">मैं इधर लगन टीका की तैयारी करवा रही हूँ </span></span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उधर हलवाई सूती कपडा माँग रहा है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">. </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी बहू तू देख </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई साफ धोती हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और
जरा इस अमन की महतारी को देखो तो ....न </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टैम देखे न कुटैम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’ ..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
औरतों को देखने सम्हालने की बजाय यहाँ कोने में बैठी है मातमी सूरत बनाए. अब यह
समय </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टसुए</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> बहाने का है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> जो लिखा था किस्मत में </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगया</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किस्मत पर किसी का जोर है भला </span><span style="font-family: "mangal" , serif;">!<span lang="HI"><o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाँ जी किस्मत का ही तो खेल है सब । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आँगन मर्द-औरतों से खचाखच भरा है पर अमन की माँ अमलादेवी का मन वेदना से बिलख
रहा है . खुशी की यह घड़ी उसे पराई लग रही है . आज विशाल होता तो नाच रही होती
अमला पर ऐसी मनहूस घड़ी आई कि विशाल उनका मँझला बेटा भरे-पूरे परिवार को बिलखने के
लिए छोड़ गया . चार-पाँच महीने ही तो हुए हैं जब एक दोस्त से मिलने बाइक से हेतमपुर गया था . कर्मों का खेल ,रास्ते
में जब एक पत्थरों से भरा ट्रैक्टर पलटा तब वह उसी जगह से गुजर रहा था । तीन-चार
पत्थर उछलकर सिर से टकराए तो वहीं ढेर होगया . बोल भी ना निकला मुँह से । खून में
लथपथ घर लाया गया तब तक पखेरू उड़ चुका था . अमला की आँखों के सामने देखते देखते
एक पूरी दुनिया उजड गई । जवान बहू की माँग सूनी होगई. चूड़ी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीछिया उतर गए । हिरदै बस फट ही नही पाया । माँगे मौत भला
मिलती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> अभागी माँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छाती पर सिला रक्खे मन मारकर सब देख रही थी । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न देखती तो और क्या करती . अमन पूरे बत्तीस का हुआ जारहा था । कैसे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसे यह रिश्ता </span><span style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पार लग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> रहा था अमला ही जानती है .लड़कों के ब्याह में अब बड़े
झंझट हैं . दस तरह के सवाल ,दस तरह के अटकाव .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">
“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कितना पढ़ा हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नौकरी है कि नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..है तो कहाँ करता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..कितना
</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">महीना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> मिलता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नसा-पत्ता</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
तो नही करता </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.. पहले कहाँ इतनी पूछताछ
होती थी लड़कों की ......</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> लड़की वालों के अब तो भाव ही नहीं मिलते </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भागो बुआ इस मुद्दे पर अपना आक्रोश दबा नही पाती</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">---</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लडका सुन्दर हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमाऊ हो घर का मकान भी हो तब तो लड़की वाले दरबज्जे पर
पाँव रक्खेंगे नही तो नही</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।
और </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दाइजे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
के नाम पर कानून की धौंस अलग । लडके वालों की तो मुसीबत है सच्ची . कलेजा काटकर ल़ड़के
को पालो पोसो ,पढाओ लिखाओ और सौंपदो ..पर न करो तो भी तो काम नही चलता ...वह तो
अमन के फूफा ने जोड़</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तोड़
बिठा कर सगाई करवाई है .नहीं तो ...</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लड़के का ब्याह .खूब </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुब्ब</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उछाह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
का दिन . आज लगन आ रही है जीजा रामकिसन अमन को टीका के लिये तैयार कर रहा है .सास से उसकी नज़र
उतारने की कह रहा है पर अमन की माँ का कलेजा आँखों के रास्ते बाहर निकलने को हो
रहा है . लाख कोशिश कर रही है भूलने की पर आँसू हैं कि जार जार बह रहे हैं . इधर उधर कोने में जाकर पल्लू से आँसू पौंछती
है , नाक सिनकती है .आँखें गुलमोहर का फूल हो रही हैं .यह देख भागो बुआ से न रहा गया .चिल्लाकर बोली--</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">“होश में आ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> अमला ! ...बेटा पटा पर बैठा है और तू आँसू बहाकर असगुन कर रही है !</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम्मो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> यानी कमलेस बडे बेटा चमन की बहू को जो अब तक ठहरी हुई सूखी सी निगाहों से कभी सास को
देख रही थी और कभी छोटे देवर अमन को , असगुन शब्द छाती पर हथौड़े जैसा लगा .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">असगुन ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..असगुन
</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">!!<span lang="HI"> असगुन</span> !!!<span lang="HI"><o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चार-पाँच साल पहले की यही बात कमलेश के मन
में एक बार फिर बबूल के काँटे सी कसक उठी .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> घर में बेटे का ब्याह है री कमलेस ,यों टसुए बहाकर असगुन
करने की जरूरत नहीं है . न हो सके तो कहीँ और जा के रो ले.....</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहानी वही ,संवाद और वातावरण भी वही . केवल पात्र बदल<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>गए हैं . अमला की जगह तब कमलेस थी . जब कमलेश ने एक बच्चे को जन्म दिया था और उसी समय चमन से छोटे विशाल
के ब्याह की तैयारियाँ चल रही थीं . </span></span><br />
<span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">चमन ,विशाल और अमन मानसिंह चौहान के तीन बेटे हैं . एक बेटी बिन्नी जो सबसे छोटी है पर उसकी शादी सबसे पहले करदी गई थी .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बड़े चमन की शादी कुछ देर से हुई .वह बड़ा होकर भी दोनों भाइयों से छोटा दिखता है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.
‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सतमासा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
जनमा था ,बदन इकहरा और कद से छोटा रह गया है . उसपर बोलने में भी थोड़ा हकलाता है
.ज्यादा पढ़ लिख भी नहीं पाया था .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानसिंह जानते थे कि अनपढ़ और बेरोजगार चमन को कोई अपनी लड़की इच्छा से तो
नहीं देना चाहेगा पर हमारे पिछली सदी के परम्परागत समाज में शादी को नौकरी या रोजगार से ज्यादा जरूरी माना गया . कुछ हो कि न हो पर सही
उम्र पर ब्याह जरूर होजाना चाहिये . इसलिये उन्होंने खुद अमरसिंह से उनकी बेटी कमलेश को माँग
लिया . अमरसिंह और मानसिंह चौहान की दोस्ती </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दाँत-काटी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
रोटी जैसी थी . चमन को जानते हुए भी अमरसिंह मित्र को 'ना' न कह सके . चमन का ब्याह होगया पर
अमलादेवी के मन जैसा नहीं हुआ . </span></span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कमलेश ज्यादा पढ़ी-लिखी नहीं थी . रंग रूप भी कुछ खास नहीं . बेटा कितना ही नालायक हो , असुन्दर हो पर बहू सुन्दर गोरी ,स्लिम ,सुशील और गृहकार्य में दक्ष ही चाहिये . </span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">जाहिर है कि कमलेश को सास के मन में वह स्थान नही मिला जो एक बहू का होना चाहिये</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसलिये जब मँझले बेटा विशाल के रिश्ते की बात चली तो अमला ने खुद
लड़की पसन्द करने का फैसला किया . विशाल सुन्दर लम्बा और भरा-पूरा नौजवान था . उसी
के अनुरूप लड़की पसन्द करने में काफी समय लगा .कहीं लड़की ठीकठाक थी तो माँ
बाप के पास देने के लिये कुछ नही था . कोई दहेज के नाम पर धन की वर्षा करने तैयार
था तो लड़की में वांछनीय गुण नही मिलते . आखिर चार साल बाद एक रिश्ता पसन्द आया .जिसमें वह सब कुछ मिलने वाला था जो अमला चाहती थी .चमन का ब्याह कोई ब्याह था भला </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तभी दूसरी बड़ी और मनचाही खबर हुई कि कमलेश को </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिन चढ़</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> गए हैं . पाँच साल में जो
नही हुआ , अब होने जा रहा था . अमलादेवी चहककर बोली—-</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आने वाली बहू के पाँव शुभ हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब घर में लगभग एक ही समय दो नए मेहमान आने वाले थे . चमन का बच्चा और
विशाल की बहू . सबको उस घड़ी का इन्तज़ार था .पर अमला को चिन्ता यह थी कि कहीँ कमलेस की जचगी और विशाल की लगुन बारात एक साथ न हो पड़ें . क्या क्या सम्हालेगी वह .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> पर अच्छा हुआ कि कमलेस को ब्याह के दस-बारह दिन पहले ही प्रसव
पीड़ा शुरु होगई . रात का समय था .कमलेस ने<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सास को पुकारा
पर अमला गहरी नीद में थी .कह दिया कि रात में कहाँ जाएंगे . वैसे भी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहलौटी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> है . अभी टैम लगेगा ..दर्द आने दे .. अस्पताल पहले ही पहुँच जाओ तो दाइयाँ परेसान करतीं हैं ."</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सास बात मानकर कमलेश रातभर दर्द से बेहाल होती रही . </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुबह हुई . कमलेश को ले जाकर हॉस्पिटल
में एडमिट कराया . डाक्टर ने जच्चा की हालत देखी, तुरन्त ऑपरेशन करना पड़ा .लड़का हुआ पर उसकी हालत काफी नाजुक थी . डाक्टर ने अमला और दूसरे परिजनों को खूब डाँटा----आप लोग लाने में इतनी देर क्यों कर देते हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> बच्चे की साँस बहुत कमजोर चल रही है . अब हम करें तो क्या
करें </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह सुनकर सबको जैसे साँप सूँघ गया .</span></span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">भगवान ने लड़का दिया पर जरा सी लापरवाही से अब उसकी नन्ही जान खतरे में है .</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> नर्स बच्चे को दोनों हाथों में लिये दौड़ती-हाँफती आई सी यू तक ले गई </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">सब कम्मो की गलती है . जब दर्द उठ रहे थे, क्या मुँह में
दही जमा था </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">बरबाद होगए हम तो ...</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अमला ने जमकर अपनी भड़ास निकाली .पर कमलेश बेहोश थी .कौन सुनता . होश में
आते ही पूछने लगी—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अम्मा क्या हुआ है .. बच्चा कहाँ हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">चमन ने कहा, जैसा उसे कहने को कहा गया था --“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> बेटा हुआ है . उसे कुछ तकलीफ थी सो विशेष देखभाल में रखा गया है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुरु में तो लगभग हर बच्चे को रखा जाता है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> नर्स ने भी यही बताया . डाक्टर की हिदायत थी कि प्रसूता को अभी कुछ नही बताना है .
टाँके कच्चे हैं , आँतें कमजोर हैं ..कमलेश बच्चे का इन्तजार करती रही . नर्स और
डाक्टर उसे बचाने की कोशिश करते रहे पर कामयाबी नही मिली . तीन दिन बाद बच्चा वापस
वहीं चला गया जहाँ से आया था . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अमला ने घर आकर खूब रोना धोना किया . मोहल्ले की औरतों को कहती रही--–कम्मो
की नादानी खा गई हमें . ..करम फूट गए ..हाय मेरा छौना चला गया..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उधर छुट्टी होने तक कमलेश को यही बताया गया कि बच्चे का इलाज चल रहा है .
वह बेहाल थी छातियों से दूध बह बहकर बिस्तर भिगो रहा था ,ब्लाउज कड़क होगया था .वह
सबसे रिरियाती मिन्नतें करतीं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">--<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेहरबानी करके उसे मुझे एक बार तो दिखादो मेरे लाल को ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब घर जाकर खूब देख लेना ....</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> चमन और क्या कहता .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चार दिन बाद विशाल की लगुन आने वाली थी . घर में तमाम काम थे . अमला पोते
का मातम अकेली ही मनाकर मुक्त हो चुकी थी अब बेटे की सगाई और लगुन की तैयारियों
में जुट गई . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमलेश को छुट्टी कराकर चमन घर लाया तो आते ही अपने बच्चे को देखना चाहा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अभी नहा तो ले बहू ..अस्पताल से आई है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> अमला ने निस्संगता के साथ कहा . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहाने के बाद पलंग पर आते ही वही सवाल , कुछ आतुरता और विकलता के साथ –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">--“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब तो ले आओ अम्मा ..क्या उसे अब भी मुझसे दूर ही रखोगी
..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब उसे कहा से लाऊँ री अभागिन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">
?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> मेरे हाथ कुछ नही रहा . भगवान ने छीन लिया हमसे....</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—अमला ने रोते हुए कहा . <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमलेश कुछ पल जड़ होगई . उसकी समझ में नहीं आ रहा था कि अचानक मिली पर रोए
या जान दे दे .. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसके बाद वह फूट फूटकर रोने लगीं . अमला ने समझाया –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमलेस <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>,आँतें
कटी पड़ी हैं ..ऐसे मत रो ..रोने से होगा भी क्या </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> हमारी किस्मत में नहीं था उसका सुख . तू अब खुद को सम्हाल बेटी . तुझे कुछ
हुआ तो कौन सम्हालेगा घर गिरस्ती ..चुप हो जा .चल कुछ खा ले .. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सास ने समझाया , मोहल्ले की औरतों ने दिलासा दी पर बच्चे की मौत माँ के
लिये कोई ऐसा घाव तो नही होती कि मरहम पट्टी की और ठीक होगया . हफ्तों ,महीनों और
सालों तक रिसने वाला घाव था . फिर अभी तो हरा था . ताजा कटी उँगली से बह रहे खून
की तरह ..रह रह कर रिस रहा था . वह अँधेरे में अकेली भटकती लहूलुहान हो रही थी .सब
विवाह की तैयारियों में लगे हुए थे . कोई उसके दुख का भागीदार नही था .वह भीतर के कमरे
में अकेली बिस्तर पर पड़ी थी .खुद को लाख समझाती पर वह , जिसे देख भी नही पाई थी ,नस
नस में दर्द बन कर उभर रहा था . जब तब कलेजे में हूक उठती और आँखों से एक नदी
भरभराकर फूट निकलती .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अमला को यह बहुत नागवार गुजरा . कहना नहीं मानती चमन की बहू . घर में शादी का माहौल है .इतने सालों बाद शुभ घड़ी आई है .और यह है कि आँसू बहाए जा रही है </span><span style="font-family: "mangal" , serif;">! अन्दर कराल काली जाग उठी ---<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों री कम्मो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">!
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक को तो खा गई बैरिन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.अब क्या चाहती है ? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घर
में सुभ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कारज होने जारहा है और तू
टसुए बहाए जा रही हैं ! जैसे वह हमारा तो कुछ था ही नही . कि हमें तो उसका कोई गम
नही ..यही दिखा रही है न ? खूब दिखा पर इस तरह आँसू बहाकर
मेरे बेटे के लिये असगुन करने की जरूरत नहीं ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझी </span><span style="font-family: "mangal" , serif;">!
</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सन्न रह गई कमलेश . क्या वह असगुन करने के लिये आँसू बहा रही है . अम्मा
लाड़ले बेटे के ब्याह की खुशी में इतनी अन्धी बहरी हो गई कि एक माँ के आँसू उसके
लिये असगुन होगए . क्या पोते की मौत ही खुद एक बड़ा असगुन नही है ...वह भी जानती
है कि शुभ अवसरों पर आँसू नही बहाए जाते पर ये आँसू कलेजे को काटकर निकल रहे हैं .
कैसे रोके , कैसे थामे टुकड़े टुकड़े बिखरे कलेजे को ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे में खुद को काबू में रखना तेज धारा को मिट्टी डालकर रोकना था ,पर चार
औरतों ने उसे कन्धे से लगाया ,पीठ सहलाई . उसके दर्द को समझते हुए हालात की ऊँच
नीच समझाई . कमलेश ने किसी तरह खुद को संयत किया . आँसू पौंछ लिये पर असगुन शब्द उसके हृदय में गढ़कर
रह गया और रह रहकर कसकता रहा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और ...किस्मत का खेल देखो .. आज फिर वही कहानी एक बार फिर मंच पर थी .कमलेश हैरान है चकित है भाग्य के इस विचित्र खेल पर .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाँच महीने पहले विशाल की दर्दनाक मौत होगई . सारी खुशियाँ चकनाचूर होगईं . पूरी दुनिया
जैसे थम गई . ....</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन किसी के जाने से दुनिया कहाँ थमती है .जाने </span></span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">वाले के लिये जिन्दगी बैठी मातम तो नही मनाती रहती न . </span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">विशाल चला गया .पर अमन तो सामने था . विवाह का महूर्त पहले से तय था . मानसिंह ने विवाह को कुछ समय के लिये टालना भी चाहा पर उसके बाद डेढ़ साल तक कोई शुभ महूर्त नही था . अमन का घर तो बसाना ही था . </span><br />
<span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">अब घर में विवाह का माहौल है .</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">सजे सँवरे अमन को चौक पूरे पटा पर बिठाने लाया जा रहा है</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> .</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">पर अमला के </span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">आँसू रोके नहीं रुक रहे . </span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">आँसू पौंछते पौंछते आँखों में खून सा उतर आया है .</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">पलकें
कच्चे घड़े सी तिरक उठीं हैं .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">तभी भागो बुआ चिल्ला उठी हैं --होश में आ अमला तू कोई बच्ची नहीं है बेटा पटा पर बैठा है ..सगुन असगुन का ख्याल तो कर .. </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">निरपेक्ष सी खड़ी कमलेश जो सूनी सी आँखों से सब कुछ देखती हुई अभी
तक यही सोच रही थी कि भगवान ने ही जानबूझकर अम्मा को यह दिन दिखाया है कि अब समझो
अम्मा जी ,बच्चे की मौत का गम क्या होता है .उसकी आँखें एकदम नीरस थीं और मन में विद्रूप
सी हँसी .पर बुआ के मुँह से 'असगुन' शब्द सुनकर तड़फ उठी . कहीं लगा रह गया काँटा कसक उठा <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>. उसे लगा जैसे अमला की जगह वह खुद बैठी है . असगुन
की बात कहकर उसी को टोका जा रहा है .वह एकाएक विकल होकर आगे आई और पीछे से सास को
बाँहों में भरकर बिलख उठी और कहने लगी —-</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">“ बुआ जी ,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">अम्मा जी , यह न कहो . माँ के आँसू असगुन नहीं होते ....कभी नही होते .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"><span style="font-size: large;">अमला ने थकी हारी आँसू भरी नजरों से कमलेश को देखा और उसके कन्धे से लगकर
फूट फूटकर रोने लगी.... खूब रह रह कर ..हुलक हुलककर...आँखों से अविरल जलधार बह रही
है . ढोलक बजाने वालियों के हाथ रुक गए हैं, , गीत थम गए हैं , बस आँखों से अविरल
जलधार बही जा रही हैं....</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br /></div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-12095382619027455522017-07-03T12:07:00.001-07:002022-02-16T00:33:55.710-08:00अपराधी <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-family: "mangal" , serif;"><span style="font-size: x-large;"> <span lang="HI">समीर हाथ में स्वेटर
लिये लगभग पन्द्रह मिनट से असमंजस में खड़ा था. उसकी समझ में नही आ रहा था कि
स्वेटर को कहाँ रखे .एक सूटकेस में केवल शालू के कपड़े थे . एक बैग में पिंटू के
कपड़े थे और एक बड़े सूटकेस में सबके मिश्रित . तीनों में ही इतनी जगह तो थी कि किसी
एक में समीर अपने स्वेटर को रख देता पर उसे मालूम था कि अगर उसने शालू से बिना
पूछे रख दिया तो वह निश्चित ही उसे निकालकर कहीं दूसरी जगह रख देगी और दस नसीहतें
देगी सो अलग कि तमीज नही है कपड़े रखने का भी .कि कुछ तो ढंग का सीख लिया होता
वगैरा वगैरा..</span><span lang="EN-US"><o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दस साल से यही सब तो देख रहा है समीर .अगर वह अखबार पढ़ते
हुए बीच में टायलेट या सब्जीवाले की पुकार सुनकर गली में चला जाता है तो शालू अखबार
समेटकर रख देती है यानी कि बस हो चुका पढ़ना . और अगर समीर अपने हारमोनियम को
अलमारी में रख देता है तो शालू उसे ऊपर ताक़ पर रखवा देती है .चाहे बजाने के लिये
उतारने में उसे कितनी ही परेशानी हो . उसकी संगीत में गहरी रुचि है लेकिन वह न तो
कोई मनपसन्द चीज सुन पाता है ना ही गा पाता है . पाँच साल पहले शकुन जीजी ने उसे
जन्मदिन पर एक टू-इन-वन दिया था और साथ में गुलाम अली ,राशिदखान ,भीमसेन जोशी आदि
के कैसेट भी रखे थे पर वे ज्यों के त्यों रखे हैं .हारमोनियम भी वह अच्छा खासा बजा
लेता है पर नहीं बजा सकता . कभी पिंटू को पढ़ाई में डिस्टर्ब होता है तो कभी शालू
को उसी समय अपनी माँ से जरूरी बात करनी होती है चार कमरों के घर में उसके लिये ऐसी
कोई अलग जगह नहीं है जहाँ वह निश्चिन्तता के साथ अपना कोई काम करले . अखबार भी तो
उसे सीढ़ियों पर बैठकर पढ़ना पड़ता है . उस समय भी शालू चार बार छत पर जाती है .उससे
अड़ती हुई .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह क्या तरीका
है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—समीर हल्की सी भी आपत्ति करता है तो शालू टोक देती है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">...यह कोई जगह
है बैठने की </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?” <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"फिर कहाँ बैठूँ ?"</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"मेरे सिर पर बैठ जाओ ." शालिनी झल्लाती है .समीर खिसिया जाता
है .</span></span><br />
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर को गाने बजाने का शौक है पर शालिनी</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गाने बजाने को फालतू और बैठे-ठाले की चीज समझती हैं .बल्कि वह मानती है कि यह कुलीन लोगों का काम नही है . इसलिये जब भी</span></span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;"> ऑफिस से आकर समीर का मन कोई गीत या गज़ल बजाने
का होता है जो रास्ते में ही कहीं कानों में उतर गई होती है तभी शालू सामान या सब्जी के लिये थैला पकड़ा देती है –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">--“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">आते ही इसे लेकर बैठ गए .सब्जी-अब्जी लानी है कि नही ...घर के भी कुछ काम
कर लिया करो ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब्जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अभी लाता हूँ बस
पाँच मिनट ...</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाँच नही
पच्चीस मिनट लगाओ पर इसे उठाकर रखदो बस...आते ही पें....पें , रें रें.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तब समीर के पास अपने अभ्यास को छोड़ने के अलावा कोई चारा
नहीं होता .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर अभी तक स्वेटर को रखने की जगह तय नहीं कर पाया था
.शालू हैरान हुई सी बोली -- </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे
क्यों खड़े हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह
स्वेटर ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हे भगवान
</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–शालू ने माथा ठोका—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने सारा समान
जमा लिया और आप हैं कि स्वेटर की जगह तलाश रहे हैं कि कहाँ रखें .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वही तो
पूछ रहा था कि..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरे
पर्स में रखदो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–शालू ने खीजकर कहा— </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन पर कोई काम
छोड़ा ही नही जा सकता लाओ मुझे दो .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्वेटर समीर के हाथ से छीनकर शालू ने अलमारी में रख दिया
.कहा—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब इतनी
सर्दी नही कि स्वेटर का वजन बढ़ाया जाए . मैंने खुद कोई गरम कपड़ा नही रखा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर रात
में तो सर्दी रहती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–समीर
कहना चाहता था पर उसे शालू के जबाब का अनुमान था कि – </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहीं नही रहती सर्दी वर्दी..फालतू ही सामान बढ़ाना बेकार है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसलिये वह बिना कुछ बोले स्वेटर को तबतक देखता रहा जबतक
शालू ने उसे अलमारी में नही रख दिया .मानो इस तरह स्वेटर को देखना उसके व्यस्त
रहने का माध्यम हो . फिर पत्नी की बात को समर्थन देने के लिये बोला—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठीक ही
है तीन-चार दिन की तो बात है . आज अट्ठाईस हुई है .तीस की शादी है . एक का
रिशेप्सन ..अपन दो या तीन को लौट ही आएंगे..ज्यादा कपड़े रखकर क्या करना है ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब जरूरी
तो रखने ही होंगे कि नही ..बड़े-बड़े लोग वहाँ आएंगे . अच्छा लगेगा क्या कि एक दो
ही जोड़ पहनते रहो ...सच्ची उन लोगों के ठाठ-बाट देखकर तो लगता है कि हम तो यों ही
जी रहे हैं .काइ की जिन्दगी है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—शालू ने
सूटकेस बन्द करते हुए कहा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो भी
मिलता है यही पूछता है ,शालू तुम्हारे पापा ने क्या देखा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न घर न ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> और न वर </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–समीर
ने मन ही मन पत्</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नी के अधूरे छोड़ दिये वाक्य को पूरा किया
.और कातर-भाव से पत्नी को देखा . जब भी मौका मिलता है वह समीर को सुनाती हुई यही
तो जताती रहती है कि उसके और उसके मायके के मुकाबले न समीर है न समीर के घरवाले . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">'शालिनी का असन्तोष अस्वाभाविक भी तो नही है'--समीर निष्पक्षता से सोचता है .</span></span><br />
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">'अच्छे
खाते-पीते ,नए नए ही सम्पन्न हुए पिता की भौतिक सुविधाओं में पली बेटी को वह दे भी
क्या पाया है . एक निम्न श्रेणी क्लर्क का मासिक वेतन होता ही कितना है .सब्जी और
राशन से आगे कुछ सोच ही नही पाता .इस बड़े शहर में एक कमरा भी दो हजार रुपए से कम नही
मिलता . कहाँ तो समीर का एक दो कमरों वाला छोटा सा मकान और कहाँ शालिनी के पिता का
बढ़िया बड़ा सा घर जिसमें चार-पाँच कमरे हैं . अन्तर तो पड़ता ही है न .उनका एक
कमरा तो बक्स अलमारी और दूसरे सामान से भरा है .दूसरे कमरे को चाहो तो ड्राइंगरूम
मानलो चाहो बेडरूम .'</span></span> </div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घर में किचिन के
अलावा कम से कम तीन कमरे तो होने ही चाहिये .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाँ होने तो
चाहिये . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–समीर
कहता है --</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर उसके
लिये पैसे की गुंजाइश भी तो हो .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बस अब तो यही सुनते
रहना पड़ेगा और क्या....</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साधारण स्कूलमास्टर रामप्रसाद का सादा-सरल विचारों वाला
बेटा समीर अपनी ही नजरों में छोटा होजाता है . उस पर साले सालियाँ उसके कद को और छाँटने
में कसर नही रखते –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या
जीजाजी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">! इस </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्ट पर और कितना जुल्म ढाओगे . दूसरी निकाल लो या खरीद लो.....कि जीजाजी अब तो अपना हेयरस्टाइल बदल लो ..अरे जूते तो
ब्रान्डेड पहना करो ..नही तो चलिये आपको हम दिलवा देते हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर कहना चाहता है –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसके लिये बाजार
जाने की क्या जरूरत . घर में ही इतने जूते चप्पलें हैं .तुम्हारे सामने बैठा तो
हूँ .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
लेकिन कह नही पाता . तभी </span></span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">बड़ी साली भी अपनी
बहन से शिकायत कर बैठती है –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif; font-size: x-large;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">क्या जीजी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;"> तुमने मेरे </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">बड्डे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: x-large;"> पर कुछ भी नही दिया ..</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शालिनी बड़ी बड़ी आँखों में एक उलाहना भरकर कि ऐसे कंगाल
जीजाजी से क्या उम्मीद रखती है ,समीर को देखती है . ऐसे में समीर का मन-मण्डल
अपराध-बोध के सघन बादलों से घिर जाता है . और फिर घिरता चला जाता है .वह किसी को कोई सन्तुष्ट नही कर सका है . स्कूल में उसके सहपाठी उससे नाराज रहते थे क्योंकि वह परीक्षा में नकल कराने से मना कर देता था .गणित के शिक्षक पाठक ने तो उसे बुरी तरह पीटा तक था क्योंकि उसने बोर्ड पर सर द्वारा लिखे फार्मूले को गलत बता दिया था . उसने पिताजी की इच्छानुसार इंजीनियर बनने में कोई रुचि नही दिखाई क्योंकि वह सिविल सेवा में जाना चाहता था .पर नही जासका और क्लर्क बन कर रह गया </span></span><br />
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्लर्क को छोटा मोटा आदमी मत समझो . कार्यालय का असली मालिक वही होता है . अफसर तो केवल चिड़िया बैठाने के काम के होते हैं . रुतबा तो उसका है ही, पैसा भी इतना कि दोनों हाथों से बटोर लो ..पर क्या समीर से ऐसी उम्मीद की जा सकती है ? पर करते हैं . शालिनी , शालिनी के माता पिता , समीर के मित्र ..उसे </span></span><br />
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चारों ओर हताशा का ही अँधेरा नजर आता
है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह
शालिनी की अपूर्ण इच्छाओं के बोझ तले दब जाता है .सचमुच शालिनी के पिता ने कुछ भी
तो नही देखा .. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या नहीं देखा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—ऐसे में उसकी
बड़ी बहिन सकुन किरण की तरह निराशा की धुन्ध हटाती है .अपने छोटे भाई को इस तरह
मायूस पाकर वह हमेशा दुखी होजाती है . वह समीर से कम से कम आठ साल बड़ी है . और एक
माँ की तरह उसने समीर का ध्यान रखा है . सुशिक्षित है . सरकारी स्कूल में शिक्षिका
है . समीर के घर से कुछ ही दूरी पर स्कूल के नजदीक रहती है . वह अपने पिताजी के
सिद्धान्तों का अनुशरण करती है . उसे बेहद नागवार होता है कि शालिनी जो रंग रूप
में बीस होने के बावजूद वैचारिक और भावनात्मक स्तर पर किसी भी तरह समीर के समकक्ष नहीं
,उसके प्रतिभाशाली ,ईमानदार ,सच्चे और छल-दिखावे से दूर रहने वाले सीधे-सादे भाई
को जब देखो झिड़कती रहती है .जैसे वह उसका पति न हो कोई मजदूर भिखारी हो . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="line-height: 115%;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">मेरी समझ में तो
उन्होंने कुछ ज्यादा ही देख लिया ..सुदूर भविष्य तक .</span></span><br />
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">शकुन इस बात को मजबूती से
पकड़े हुए है कि शालिनी के पिता ने सब कुछ जानकर भी आग्रहपूर्वक रिश्ता तय किया था
.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;"> पिताजी ने पहले ही सब
कुछ साफ बता दिया था कि रमेश बाबू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">
पहले सब कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">अच्छी तरह देख-समझ लो उसके बाद कोई निर्णय लेना ताकि बाद
में कोई फसाद ना हो .हम गाँव में रहने वाले सीधे-सादे ईमानदार लोग हैं. कोई बड़े
या पैसे वाले भी नही हैं . जो है सब आपके सामने है .. समीर की नौकरी अभी नई नई ही
लगी है इसलिये शुरु में आपकी बेटी को गाँव में ही रहना पड़ेगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;"> ..इतना सुन देखकर भी उन्होंने समीर के हाथ में ग्यारह सौ रुपए और मुँह
मीठा करा दिया था ..फिर भी इसके लिये तू खुद को जिम्मेदार मानकर अपराधबोध पाल रहा
है यह बात आज तक यह बात नही आई समीर .</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">हमने तो नही कहा था कि आओ
हमारे समीर को अपना दामाद बनालो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;"> . </span></span><br />
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">.पर तब तो ठेकेदार साहब को लड़के की सरकारी नौकरी
दिख रही थी . रमेशचन्द्र जी पहले ही सब जाँच-परख कर ही गाँव तक आए थे . उनसे कुछ
भी नही छुपा था </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">क्या उन्हें मालूम नही कि एक क्लर्क को इतना
वेतन तो नही मिलता कि वह ईमानदारी के साथ ठाठबाट से भी रह सके . या कि यह मालूम था
कि लड़का हमसे दबा रहेगा और बेटी राज करेगी .बता इसमें तेरी क्या गलती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">यह तो तू है कि स्थिति को उनकी नजर से देखता है पर वे लोग कभी तेरी भावनाएं
समझते हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif; line-height: 115%;">”</span><span lang="EN-US" style="line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पॉलिटिक्स में स्नातकोत्तर बड़ी बहन समीर को ऐसे मौकों
पर खींचकर दोराहे पर खड़ा कर देती है दस साल से वैवाहिक जीवन की जिस कटु सच्चाई
को वह जी रहा है ,उसे शकुन कुछ पलों के लिये संदिग्ध बना देती है .'देखा जाए तो जीजी
की बात में एक अक्षर भी तो गलत नही है . जिस समीर को घर ,बाहर, स्कूल कॉलेज हर जगह
हमेशा प्रशंसा मिलती रही थी और वह भी कोरी नहीं वास्तविक ..कोई उसके गायन से
प्रभावित था , कोई उसकी तर्कशक्ति से तो कोई उसके विस्तृत सामान्य-ज्ञान से ..वही
समीर विवाह के बाद हीनता से भर दिया गया . उसके सामने कितने ही उदाहरण पेश किये
जाते हैं जो उसे नाकाम सिद्ध करने पर्याप्त हैं कि तुमने सुना है तुम्हारे साथ के प
ने शानदार कार खरीदी है . क ने इसी नौकरी में रहते हुए बढ़िया मकान बना लिया और ज
ने अपनी बीबी को डायमण्ड सेट लाकर दिया है . मुझे तो...'</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"शालू मैं इन चीजों के महत्त्व को नकार नहीं रहा पर अपनी
गुंजाइश भी तो देखनी चाहिये फिर इन्सान की कीमत पैसे से नहीं उसके गुणों से होती
है ...."</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बस इनसे और कुछ तो होता नहीं पर प्रवचन देना खूब आता है
.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर विमूढ़ सा पत्नी को देखता रह जाता है .क्या सबके
पास गाड़ी बंगला है ..जिनके पास नी हैं क्या वे खुश नहीं हैं ... </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ईमानदार और सादा जीवन, उच्च विचार का पालन करने वाले
मास्टर रामप्रसाद का इकलौता बेटा समीर अपने पिता से भी अधिक सच्चा और ईमानदार है
यह क्या गलत है, लेकिन व्यवहार में तो वह गलत और बेकार ही सिद्ध हो रहा है .शालिनी
और उसके भाई-बहिन उसे सम्मान देते हैं पर उसमें उनके भीतर छुपा अपनी उच्चता और
समीर के प्रति उपेक्षा का भाव साफ झलकता है . और माता-पिता के बर्ताव में भी स्नेह
तो होता है लेकिन वैसा ही जैसा माता-पिता अपने असहाय और नाकाबिल बच्चे पर करते हैं
. वह भी इसलिये कि जैसा भी है ,वह उनकी बेटी का जीवन साथी है .और कम से कम निरापद
है .इसमें वे भी तो गलत कहाँ हैं . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही बात तो तुम्हें
कमजोर बना रही है कि तू दूसरे के पाले में जाकर सोचता है . किसे तुमसे क्या बर्ताव
करना चाहिये यह बहुत कुछ तुम्हारे ऊपर निर्भर है समीर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> .”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—जीजी जब इस तरह कहती है तब समीर की हालत
बिना तैयारी के ही पहली बार मंच पर आ खड़े हुए वक्ता जैसी होजाती है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपने आप को खुद
ही निरीह बना रखा है तूने . क्या कमी है तुझमें .बल्कि कहूँगी कि जो हुनर तेरे पास
है वह रमेश शर्मा जी की तीन पीढ़ियों में नही है .वरुण और नकुल दो साल से दसवीं और
इन्टर में फेल हो रहे हैं . और ग्रेजुएट शालू की नॉलेज कितनी है हम सब जानते हैं
.पैसा ही सब कुछ नही होता मेरे भाई. पैसा तो कोई भी कमा सकता है . और तुझे यह भी
याद नही रहता कि स्कूल में दस साल तक नम्बरों में सबसे ऊपर तेरा नाम रहा है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर मिला क्या उन नम्बरों से .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह तो तेरी
लापरवाही का नतीजा है समीर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> .”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—शकुन उसे कसती ही जाती है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पिताजी की कितनी
चाहत थी कि पीएससी और आईएएस जैसी परीक्षाओं की तैयारी करो और मेरे भाई तुझे भी पता
है कि उनकी यह अपेक्षा हवा में छोड़ा गया तीर नही है .प्री पीएससी परीक्षा तुमने
बिना तैयारी के ही दो बार पास कर ली पर मुख्य परीक्षा की तैयारी ही नही की क्योंकि
तूने खुद को इस लायक समझा ही नही .शालू के घरवालों ने यह अहसास कराने में कसर नही
छोड़ी है ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जीजी अब इन
बातों का मतलब ही क्या है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> .”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—समीर हथियार डाल देता है पर शकुन वार पर वार करती है –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">- “</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मतलब है . मुझे
बिल्कुल गवारा नही कि मेरा कलाकार और प्रतिभाशाली भाई अपनेआप को यों गलाता रहे . ...मैं
शालिनी या उसके परिवार के खिलाफ नही हूँ . मैं खिलाफ हूँ तेरी इस हीनता व निरीहता की .
जबकि जीवन के प्रति तेरा और ससुराल वालों का नजरिया बिल्कुल अलग है ,तू खुद
अपने-आप को मान नही देगा तो कौन तुझे मान देगा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर को जीजी की हर बात सही लगती है .सचमुच अगर वह ठान
लेता तो सफलता में कहीं कोई सन्देह नही था .पर अब ... वह भ्रमित हो जाता है कि उसे
जाना कहाँ है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठक्..ठक्..ठक्..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर ने दरवाजे की ओर देखा . कुछ पल यह सोचने में बीत गए
कि दरवाजे पर दस्तक देने वाला कौन होगा तब तक शालू चिल्ला पड़ी—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"दरवाजा भी नही खोल सकते उठकर .बैठे बैठे सुन रहे हैं देख
नही रहे कि मैं काम में लगी हूँ .टाइम से नही निकले तो गाड़ी नही मिलने वाली .."</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर लपककर दरवाजे पर पहुँचा .किवाड़ खोलते ही हर्ष और
विस्मय के साथ बोला—"जीजी आप !"</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"क्या बात है समीर ? कुछ परेशान लग रहा है . .शालू कहाँ है ,दिखाई नही दे रही ?"—शकुन ने इधर-उधर
देखते हुए पूछा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"शालू अन्दर है ...आ जाओ ."---समीर शकुन की तरफ बिना देखे
ही अन्दर आते हुए बोला . जीजी का आना उसे खुशी से अधिक उलझन में डाल देता है .वह
बचने के लिये अखबार लेकर बैठ गया </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे तैयारी
जोरों पर है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--शकुन मुस्कराकर
कहते हुए किचन में चली गई .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं कुछ हाथ
बटाऊँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> ?”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—शकुन
भरसक मुस्कराकर संवाद जारी रखना चाहती है यह जानते हुए भी कि यह प्रयास गहरी नीद
में सोए व्यक्ति को धीरे से पुकारने जैसा है. वह भाभी से कोई कटुता नही रखना चाहती
.समीर से जो भी कहती है ,उसकी बड़ी बहन की हैसियत से . एक परम्परागत ननद की तरह वह
कभी आलोचक नही रही लेकिन ससुराल और पत्नी को लेकर भाई की हीनावस्था पर वह जरूर दुखी
व नाराज होजाती है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तैयारी हो चुकी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शकुन ने बात को
आगे बढ़ाते हुए कहा ताकि शालू के मिजाज में सहजता आ सके .पर वह कुछ खीज और कुछ
असहायता भरे भाव से बोली—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या हो चुकी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ये तो कुछ करते ही नही बस यह स्टूल कहाँ रखदूँ ..या
क्या यह पानी पीने का है जैसी बातें ...उफ् ..पिंकू को कपड़े तक नही पहना सकते ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहते कहते शालू ढेर सारा तनाव पोत लेती है ,पसीने में
टैलकम पावडर की तरह .शकुन को पेट में ऐसिडिटी जैसा अहसास होता है . उसे पता है कि
शालिनी जानबूझकर शकुन को समीर के दोष गिनाती है . क्या समीर पहले ऐसा निष्क्रिय था ? घर के
सारे कठिन काम वही करता था वह भी पूरे उत्साह के साथ .ड्रमभर गेहूँ छत पर चढाना
,उतारना ,कुए से दस दस बाल्टी पानी लाना , कोई वृद्धा पानी का मटका नही उठा पारही
तो उसके घर पहुँचा देना .मोहल्ले की ताई चाची भाभी जीजी कोई भी पानी भरने
बैठी हैं तो सबके कलसे भर देना ,बाजार से घर का सारा सामान लाना..ये सब काम
कौन करता था . पूरे गाँव में उत्साह और मदद की भावना को लेकर समीर का नाम था .इस
आरोप पर शकुन के अन्दर चीत्कार उठती है –'शालू
इसकी जिम्मेदार तू ही है .' पर जान चुकी है कि ऐसे में कुछ कहना कपूर को
तीली लगाना होगा . इसलिये स्थिति को सहज बनाए रखने के लिये कहती है –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> “</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई बात नही
शालू मैं करवा लेती हूँ .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> पर शालू ने कोई प्रतिक्रिया नहीं दिखाई . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर देखता है कि जीजी चुपचाप खड़ी है . शालू को जीजी से
बैठने को कहना चाहिये . बनाए नही पर शिष्टाचार के लिये ही चाय की तो पूछ लेना
चाहिये . यह तो शिष्टाचार है फिर जीजी तो अपनी है बड़ी है . समीर को उन्होंने माँ
की तरह पाला है .पिताजी की पूरी देखभाल वही करती हैं . कहीं गहरे में समीर की
इच्छा होती है कि वह खुद जीजी को अपने पास बिठाए .बहुत सारी बातें करे .अपने गाँव
की ,स्कूल की , खेतों और नदी की .चर्चा करे कि अभी कौनसी किताब पढ़ी है .मुझे के एम
मुंशी को पढ़ना अच्छा लगा कि जीजी तुमने राग-दरबारी और इदन्नमम् पढ़ा है . दोनों
कमाल के हैं एक हास्य-व्यंग्य और दूसरा शानदार आंचलिक उपन्यास ..नही तो जरूर पढ़ना
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि जीजी मुझे फ्यूजन के सभी गाने अच्छे लगते हैं पर
खासतौर पर मोरा सैंया मोसे बोले ना ..और ए चाँद .जो जोग पर आधारित है .. तुम्हें
सुनाऊँगा तुम खुश हो जाओगी जीजी..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर जीजी को खुश करना चाहता है क्योंकि वह खुद खुश होना चाहता है .क्योंकि
उनकी खुशियाँ एक हैं रुचियाँ एक हैं . पर ऐसी बातें वह शालू के सामने हरगिज नही कर
सकता .तूफान खड़ा कर देगी ...</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शालू की रुचियाँ बिल्कुल अलग हैं .गाने और बाँसुरी या हारमोनियम बजाने को
वह फालतू काम समझती है किताबें पढ़ना उसे बैठे-ठाले लोगों का काम लगता है .वह हर
चीज को पैसे से तौलती है . गुप्ता से अच्छा डाक्टर अग्रवाल है .गुप्ता की फीस सौ
है और अग्रवाल की तीन सौ रुपए . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घर पहुँचते ही शालिनी के पापा पूछते हैं –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्टेशन से कैसे आए ऑटो से या टेम्पो से </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..हद होगई यार ,पहुँचने से ज्यादा पहुँचने का साधन होगया .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह जरूरी है पापा कहते हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–शालिनी गर्व से कहती है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन्ही बातों से हमारी स्थिति तय होजाती है पर तुम क्या
समझो इन बातों को ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझ में न आने पर भी समीर मान लेता है और पत्नी की कसौटी पर खरा न उतर पाने
का अफसोस गहरा जाता है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा चलती हूँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–शकुन निरुपाय सी बैठी ऊब गई तो उठ खड़ी हुई .वह आती तो समीर और बच्चों के
मोहवश है लेकिन दोनों ही अक्सर उपलब्ध नही होते . शालिनी का बर्ताव बर्फ जैसा
स्वादहीन है . इसलिये कुछ ही दूर उसका घर होने के बावजूद उसे हफ्तों गुजर जाते हैं
अपने सगे भाई के घर आए .शालिनी का सर्द व्यवहार उसे हताश कर देता है . वह बिना बात किये इधर से उधर
टहलती रहती है .शकुन बच्चों से बात करती है तो वह उन्हें भी उसी समय बिजी कर
देती है - पिंकू बेटा जरा आंटी की कटोरी दे आना .रिंकी तेरा होमवर्क होगया ...शकुन
फिर क्या करे . लड़ाई या विरोध हमेशा शब्दों में ही मुखर नही होता . सच तो यह है
कि मूक उपेक्षा ,आँखों की रूखाई शब्दों से कहीं अधिक मारक होती है . कोई शिकायत
करे भी तो क्या करे .कि अमुक ने मुझे ऐसे देखा ..कि अमुक देखकर मुस्कराई भी नही
...शब्द हों तो शिकायत के लिये कुछ तो हो . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ये शकुन जीजी भी हवा पर सवार रहती हैं . न बोल-बतियाना न
कुछ करना-धरना . बस मौका मिल जाए उपदेश जरूर दे जातीं हैं .ऐसी बहनें होतीं हैं .
पहले अपना घर तो देखलें </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—शकुन
के जाते ही शालिनी का आक्रोश फूट पड़ा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैसे तो समीर शान्त रहता है . यह भी जानता है कि शालिनी जीजी को पसन्द नही
करती .रूखा बर्ताव करती है लेकिन जीजी भी तो पीछे नही रहती .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो चार वाक्यों में ही इतना कुछ कह देती है कि वह डगमगा जाता है . शालिनी
की बजाय वह अपनी नजर में मां और पिताजी का अपराधी बन जाता है .जैसे कुछ दिन पहले जीजी
ने बस पूछा था--</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर गाँव कबसे नही गए . माँ-बाबूजी बहुत याद कर रहे थे
. क्या होली पर जाओगे </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात सीधी सी थी पर इतनी तेज और व्यंजनामय कि समीर को कुरेदकर रख दिया . ऐसे में वह अपने आप से अलग सा होजाता
है . जैसे कोई बखिया उधेड़कर जोड़ को अलगकर देता है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वास्तव में इस बार उसकी खुद ही बड़ी इच्छा थी गाँव जाकर होली मनाने की . योजना थी कि
शालिनी को उसके पापा के घर छोड़कर वह माँ-बाबूजी के पास चला जाएगा .गाँव की होली
का रंग ही कुछ और होता है .बच्चे बूढ़े सब भंग के रंग में रातभर हो हल्ला मचाते
हैं .पूर्णिमा की चाँदनी पूरी आजादी के साथ गलियों में विचरती है . सुबह सब लोग
मिलकर द्वार द्वार जाकर गीत गाते हैं .मिठाइयाँ बाँटी जातीं हैं समीर का मन स्मृति
से ही गद्गद हो रहा था .पर तभी शालू के </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पिताजी ने अधिकार भरे लहजे में कहा .गाँव जाकर क्या करोगे बेटा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह उनकी सबसे बड़ी विशेषता है कि वे दूसरों के निर्णय में दखल देने और अपनी बात को मनवाने की कला बखूबी जानते
हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मास्टर साहब और माताजी को भी यहीं बुलवा लेते हैं ..उनकी भी
होली हमारे साथ मनेगी .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">” <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर ऐसे प्रस्तावों पर जड़ होजाता है . न हाँ कहते बनता है और न ही ना .
बचपन से ही पिताजी ने बड़ों की बात मानना सिखाया . शालू के पिता भी उसके पिता जैसे
ही है .उन्हें खुद सोचना चाहिये कि न रोकें ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आगे नकुल और वरुण इसी तरह उनके पास न आएं तो ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम पापा को मना कर सकोगे और उन्हें सुनकर कैसा लगेगा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–शालू समीर के मन को पढ़ लेती है.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पापा हमारे लिये कितना कुछ तो कर रहे हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">” <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों कर रहे हैं .मैंने कहा है कभी उनसे कि करें </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.जाने कैसे समीर के अन्दर जीजी का मन आगया .पर परिणाम यह
हुआ कि समीर को शालिनी का प्रचंड कोप सहना पड़ा . देर तक सुनाती रही –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाँ हाँ तुम तो कहोगे ही ..बैठे बिठाए सब मिल रहा है ना
. एक बाप को अपनी बेटी की कितनी चिन्ता होती है तुम क्या जानो . वे तो अपने एक फैसले
पर ही इतने पछता रहे हैं ..तुम और </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">…”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुल मिलाकर समीर गाँव नही जा पाया . ऐसा ही होता है अब .माता-पिता हताश
होगए हैं .जाने कब समीर की सूरत देखने मिले ..मिले भी कि नही .वह तो वैसे ही
अपराध-बोध से भरा हुआ है उस पर ये जीजी.....</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम अपने फैसले दूसरों से करवाते हो इसलिये होता है यह .
शालू अपने माता-पिता के साथ ही त्यौहार मनाना चाहती है गाँव नही जाना चाहती तो ठीक
है तू भी अपने माता पिता के साथ मना ..इसमें कौनसी अवज्ञा होती है . पर तू अभी तक
कैसे नही समझ पाया कि यह प्रेम नही है तुझे अपने माता-पिता से दूर रखने की चाल है.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस बात ने समीर के ऊपर जैसे बड़ी भारी चट्टान लाद दी हो ....</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">(2)</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दरवाजे पर लटके ताले को खोलने के बाद किसी को अस्तव्यस्त घर सँवारना पड़े
.रसोई में बड़े जूठे बर्तन साफ कर करने पड़ें , दफ्तर से लौटकर खुद चाय बनाकर पीनी
पड़े तो पत्नी-वियोग-व्यथा चरम पर पहुँच
जाना स्वाभाविक है .इसी से तो पत्नी के महत्त्व का पता चलता है .तमाम गुबार भी फूट
पड़ेगा कि मायके जाने की धुन में यह भी नही कि जूठे बर्तनों को भी धो जाती , कि अब
वहाँ रुक जाने की क्या जरूरत थी माँ से मिलकर मन नही भरा ...वगैरा वगैरा..लेकिन
समीर को कोई शिकायत नही थी कि शालू बिना किसी कारण के ही रुक गई थी .और वह यहाँ ब्रेड टोस्ट खाकर काम चला रहा है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पापा कह रहे हैं कि मेहमानों की भीड़ छँट जाएगी तब
इत्मीनान से बात करेंगे .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”--शालिनी ने कहा .<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन पापा आजकल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">….”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–समीर ने कुछ कहना चाहा पर पापा ने बात वही रोकदी .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम नही आ सकोगे तो हम भिजवा देंगे </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसके बाद कोई प्रश्नकारक शब्द नही होता . उन्होंने समीर
को आगे समझाते हुए कहा—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुताई
वाले को भेज रहा हूँ . अगले महीने अपने वाले मकान में पहुँच जाना .एक कमरे में
गुजरभर होती है पर शालिनी जिन्दगी गुजारती ही तो नही रहेगी .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">” <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर के रोम रोम में चिनगारी सी लगी .शालू के पापा जानबूझकर उसे कंगाल
सिद्ध करने पर तुले हैं . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने पहले ही कह दिया कि मैं जितना कमा रहा हूँ एक
सामान्य खुशहाल जिन्दगी के लिये काफी है . लोग ज्यादा खर्च करने के लिये ज्यादा
कमाते हैं .जरूरी तो नही कि रोजमर्रा में हजार रुपए तक की साड़ी पहनी जाय .कि
बच्चों को रोज पिज्जा-बर्गर या टेम्प्टेशन खिलाई जाय .या कि ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे यार ससुर दे रहा है तो ले ले ..ऐरा गैरा पैसा कमाया
है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.” </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–अविनाश ने कहा . अविनाश उसी
के दफ्तर में है . समीर के बाद पोस्टिंग हुई है पर नेहरू नगर में दो मंजिला मकान
ठुकवा लिया ..शालू रोज उसका जिक्र कर लेती है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं सिर्फ ईमानदारी से कमाना व खर्च करना चाहता हूँ .
किसी को पसन्द हो या न हो .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसतरह तो मकान क्या एक मोपेड नही ले सकते .हम लोग . बने रहो हरिश्चन्द्र
..कोई नही पूछता आज की दुनिया में ..हम तो ऐसे ही कीड़े मकोड़ों की जिन्दगी जीकर
मर खप जाएंगे ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं सचमुच इन्हें कोई सुख नही दे पाया ...पर करूँ तो क्या करूँ ..मैं उस
तरह पैसा नही कमा सकूँगा ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन ज्यादा विचलित हुआ तो हारमोनियम उठा लिया .कम से कम शालिनी की
गैरमौजूदगी का यह लाभ तो लिया जा सकता है .
</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तभी शकुन उधर से निकली . हारमोनियम की आवाज सुनकर ठिठक गई . तो समीर लौट
आया और शालू साथ नही आई ..वरना </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा आजादी का लाभ लिया जा रहा है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—शकुन मुस्कराई .समीर ने जीजी को देख हारमोनियम बन्द कर
दिया .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे बजाओ बजाओ ..क्या शालू नही आई .घर कितना बिखरा हुआ
है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शकुन ने बर्तन समेटकर बाहर रख दिये अखबार और किताबें जमादीं .चादर ठीक किया
.झाड़ू लगाकर बर्तन भी साफ कर दिये .साथ ही सवाल भी छोड़ती जा रही थी –</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब कब आएगी . शादी तो हो गई .उसे आजाना चाहिये था .
बच्चों की पढ़ाई पर भी तो असर होता है .फिर किराया खर्च भी तो होता है आने जाने
में </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">—भाई को अकेला पाकर शकुन
सारी जरूरी लगने वाली बातें कर लेना चाहती है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर तुझे बुरा नही लगता कि दो बच्चों की माँ होकर भी
शालिनी का ध्यान अपने परिवार से ज्यादा अपने मायके पर रहता है .मैं देखती हूँ कि
साल के बारह महीनों में आठ महीने उसके मायके में कटते हैं .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो मैं इसमें कर ही क्या सकता हूँ जीजी .उसकी समझ में
नही आए तो मैं क्या करूँ . यह उसका अपना मामला है अपनी जिम्मेदारी है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर...शकुन ने आश्चर्य व खेद के साथ भाई को देखा . इसलिये नही कि पत्नी के
लिये उदार है बल्कि इसलिये कि जीवन की एक सुनिश्चित सुडौल आकृति से उसकी पकड़ छूट
रही है . वह हर खुशी के प्रति उदासीन हो गया है .पति फक्कड़ों जैसा जीवन जिये ,
रूका सूखा कच्चा अधपका खाना खाता रहे और पत्नी अपनी भाभी को खोह देकर पिता के यहाँ
मौज करती रहे ,भला यह भी कोई बात हुई .सिर्फ इसलिये कि वह कुछ कहता नही है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शकुन अपने इस छोटे भाई के लिये द्रवित हो उठी . उसे याद आता है कि पिताजी
सबसे ज्यादा समीर को ही डाँटते थे चाहे गलती दूसरों की हो .सौरभ के पीछे तो उसे
अक्सर मार भी पड़ती थी .गलती सौरभ की होती पर समीर सिर झुकाए डाँट सुनता रहता था .
अब भी सुन रहा था .शकुन ने स्नेह से समझाया—</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर मेरे भाई खुद को थोड़ा तो मान दो .कुछ तो अपनी जगह बनाओ कि हमेशा
दूसरों के अनुसार ही चलते रहोगे .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं दूसरों के हिसाब से कुछ नही चलता जीजी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"> .”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---समीर खीज उठा .जीजी हमेशा बेवक्त की बातें करती रहती
हैं . यह तो नही कि कुछ अच्छी बातें करतीं . मुझसे कोई गीत सुनतीं .जबकि इन्हें
पता है कि मैं इन्हें कुछ न कुछ अच्छा सुनाना चाहता हूँ . मुझे इससे कितनी खुशी
मिलती है . फिर इनमें और शालू में क्या फर्क है . फर्क है तो यह कि शालू के साथ
मुझे पूरी जिन्दगी गुजारनी है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शालू अपने आप आ जाएगी जीजी . कुछ दिन के लिये रुक गई है
. उधर से साथ में मम्मी-पापा भी आएंगे . हमें नए मकान में शिफ्ट करवाने ...</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">–शकुन
का सारा स्नेह समीर के मुँह से मम्मी-पापा के अपनत्त्व भरे उच्चारण से सूखे पत्ते
की तरह उड़ गया . याद आया कि पिताजी ने जाने
कितनी बार कहा था कि समीर अगर तुझे इन्दौर में ही रहना है तो फिर एक मकान खरीद
लेते हैं .मेरे पास अभी पैसों की व्यवस्था है .तब तो समीर ने मना ही कर दिया . कहा
कि मैं अगर दे नहीं सकता तो उनसे पैसे नही ले सकता .तो फिर अब ससुरजी का एहसान
क्यों चढ़ाए जा रहा है सिरपर . शालू वैसे ही क्या कम जूते मारती है . बोली---</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देख समीर तू या तो इस अपराध-बोध में जीना बन्द कर कि
शालिनी को तू सुख न-सुविधाएं नही दे पारहा .या फिर उसके पापा जो कुछ कर रहे हैं
उसे स्वाभिमान से स्वीकार कर . वे सचमुच कोई एहसान नही कर रहे . अपनी बेटी को
सुविधाएं दे रहे हैं . तूने या हमने उनसे कुछ छुपाया नही था . हमने साफ कहा था कि
आपकी बेटी दूसरी तरह से पली है .उतनी सुविधाएं शायद समीर नही दे पाएगा . आप सब सोच
समझकर ही आगे बढ़ें तब शालू के पिता ने पता है क्या कहा था .कहा था कि जो और जैसा
भी है हमें लड़की के लिये इससे अच्छा घर मिल भी जाए पर वर नही मिलेगा ..क्यों कहा
था सोच ..इसलिये मेरे भाई तू इन घेरों से बाहर निकल . तेरे आगे एक सुन्दर सम्मान
भरी दुनिया है .चकाचौंध की दुनिया से परे एक और भी दुनिया है कला की दुनिया ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप सही कहती हैं जीजी .
</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ट्रिनन..ट्रिनन..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर ने लपककर फोन उठाया जैसे वह उसी का इन्तजार कर रहा था .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैल्लो....शालू ..हाँ ,क्यों </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.अच्छा ..ठीक है ...हाँ कल ही आता हूँ .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> शकुन हैरान हुई . समीर के बिना कोई सवाल किये प्रस्ताव मान लेने पर .शालू
ने यही कमजोरी तो पकड़ रखी है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या हुआ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिवपुरी जाना है .शालू और बच्चों को लिवाने .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों ,वह तो खुद ही आने वाली थी अपने पापा के साथ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कह रही थी पापा को अर्जेंट काम लग गया है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझे तो पता ही था कि..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जीजी तुम क्यों इतनी परेशान होती हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?” <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परेशान क्यों होऊँगी भला </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> मैं तो यह कहना चाहती हूँ कि अपनी मर्जी से रुक गई है तो......</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">” <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब जो भी हो ..पिंकू की पढ़ाई का हर्जा हो रहा है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह बात उसकी समझ में नही आती ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">?”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समीर शकुन की बातों को हमेशा की तरह सुनता रहा .अन्त में सकुन को ही ग्लानि
हुई कि क्यों इतना दिमाग खपाती है . वह तो सालू समीर की इतनी शिकायतें करती है
जैसे समीर अवगुणों की खान हो ...इसलिये समझाने का मन होता है नही तो ...</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span style="font-size: x-large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा चलती हूँ समीर ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif;">”<o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; mso-layout-grid-align: none; mso-pagination: none; text-autospace: none;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"><span style="font-size: x-large;">समीर निरुत्तर जीजी को जाते हुए देखता रहा . जानता है कि वह जीजी को कभी
सफाई नही दे पाएगा . वह कहती तो उसके हित की ही है पर .... </span></span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com9tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-23404738381135189082016-06-06T04:36:00.004-07:002017-01-18T10:13:03.043-08:00आँगन का नीम <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">आखिर इस
बार तय हो ही गया कि नीम के पेड को अब जड़ से ही कटवा दिया जाए । उस नीम के पेड को</span>, <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">जो आँगन में बीस साल से हमारे आँगन के
बीचों-बीच हमारा का पहरेदार और अभिन्न साथी बन कर खडा था । हर मौसम में हमारी
दिनचर्या का साक्षी ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">वैसे तो
हर साल नवम्बर आते-आते माँ नीम की टहनियों की छँटाई करवा देतीं थी । ऐसा करने से
पत्ते झडने का झंझट नही रहता था . और क्योंकि नई टहनियों में फूल नही आते इसलिये
निबौलियों के झडने का झंझट भी नही होता था . </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">हालांकि
हमें पेड़ की छँटाई भी अच्छी नहीं लगती थी . कुछ महीनों के लिये पेड़ नंगा हुआ सा
उदास खड़ा लगता था लेकिन देर से ही सही, छंटाई के बाद पेड़ फिर से हरा और ज्यादा
घना तो होजाता था । लेकिन जड़ से ही कट जाएगा तो फिर आँगन में कहाँ से होगी घनी
छाँव </span>? <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">कहाँ
चिडियाँ चहचहाएंगी और कहाँ गिलहरियाँ धमाचौकडी मचाएंगी । सब कुछ उजड़ जाएगा । </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">नीम के
पेड से हम तीनों भाइयों का विशेष लगाव रहा है । इसलिये भी कि उसे दादी ने अपने
हाथों से रोपा था । दादी अब हमारे बीच नही हैं । पर इससे बड़े कारण हैं वे सुख जो
हमें नीम के उस हरे-भरे सघन पेड़ से मिलते हैं । सबसे बडा तो यही कि धूप में छतरी
का काम देने वाले हमारे इस पेड पर रोज सुबह बेशुमार चिडियाँ आकर किल्लोल करती हैं
। पूरा पेड झुनझुने की तरह बज उठता है । हर मौसम में न जाने कितनी अनजान चिडियाँ
हमारे पेड पर मेहमान बन कर आतीं हैं । असंख्य गिलहरियाँ इसकी डालियों पर धमाचौकडी
मचाए रहतीं है । गिलहरियों से हम तीनों भाइयों की गहरी दोस्ती रही है । वे हमारी
एक आवाज पर उतर कर आँगन में आजातीं है । हमारी हथेलियों पर बैठ कर मजे में मूँगफली
या चना कुतरतीं हैं । कडी धूप में हमारा पेड पूरे आँगन में छतरी लगाए खडा है ।
उसके चारों ओर घूमते हुए छिम्मी--दाँव खेलना काफी जटिल व मजेदार होता है । हर साल
सावन में हम झूला डाल कर पूरे महीने झूलने का आनन्द लेते हैं । पेड की शाखाओं से झूलने
में जो आनन्द है वह पार्क के झूलों में कहाँ </span>? <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">वहाँ पीगें बढा-बढा कर ऊँची टहनियों से
पत्ते तोड कर लाने की प्रतिस्पर्धा भला कहाँ </span>? <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">और हाँ.. वर्षा बन्द होने के बाद भी जब
हवा के हल्के से झोंके से ही आँगन में फिर से बारिश होने लगती है तब यह हमें पेड
का कोई जादू सा लगता है । </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">सबसे
ज्यादा मजेदार है यह कि नीम की बदौलत हमें अक्सर खूबसूरत पतंगें फ्री में मिल
जातीं हैं । नीम की टहनियाँ जैसे हमारे लिये ही जाने कहाँ-कहाँ से पतंगों को पास
बुला कर उलझा लेतीं हैं कि </span>,“<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">कहाँ जारही हो उडती उडती पतंगरानी ! यहाँ थोडी
देर आराम करलो न </span>?”... <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">और
पतंगें मानो इस प्रस्ताव को स्वीकार कर टहनियों में ही अटक जातीं हैं । बाजार से पतंग
खरीदने में कोई पाबन्दी नहीं है पर टहनियों से उतारी गई पतंग का एक अलग ही आनन्द
है . </span><span lang="HI"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">पहले जब
पेड़ की छँटाई भी नहीं करवाई जाती थी ,भर भर झूमर फूल आते थे और उसके बाद निंबौली
। फूलों के दिनों में जब हम आँगन में सोते थे , हमारा बिस्तर नीम के छोटे-छोटे
फूलों से भर जाता था । हल्की सी सुगन्ध वाले नन्हें फूल पलकों पर </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">कानों बालों और
कपडों में भर जाते थे । निंबौलियाँ भी हमारे लिये कई तरह के खेल जुटा लातीं थीं ।
हमारी तराजू के लिये निंबौलियाँ आम या खिरनी का काम करतीं थीं । कभी पेड के नीचे
अचानक हमारे सिर पर निबौली गिरती तब हमें कक्षा के शरारती साथियों का ध्यान आता जो
ध्यान बँटाने के लिये अक्सर चॅाक का टुकडा फेंक कर मारा करते हैं । और निबौलियों
के लिये तोतों की झीनाझपटी भी कितनी मजेदार होती थी ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">अब उधर
भैया अपनी नौकरी पर चले गए और इधर माँ ने नीम के पेड को कटवाने का फैसला ले लिया ।
मैं यही सोच रहा था कि काश इस समय बडे भैया होते तो जरूर कुछ करते । </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">उनके
होते नीम के पेड के कटवाने का नाम तो बहुत दूर है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मँहगाई की तरह फैलती उसकी टहनियों को
छँटवाने का काम भी माँ बडी मुश्किल से करवा पातीं थीं । कितना ही समझाने पर भी कि
छँटाई से तो नीम की टहनियाँ और पत्ते ज्यादा घने आएंगे , भैया ठूँठ हुई शाखाओं को
देख हर बार माँ से कहते -"माँ तुमने यह बिल्कुल अच्छा नही किया । देखो बेचारी
गिलहरियाँ व चिडियाँ कैसी बेघर हुई उदास बैठी हैं । और फिर गर्मियों तक तो पेड घना
हो भी नही पाता जब ठंडी छाँव की बेहद जरूरत होती है । जब घना होता है तब तक बारिश
आजाती है । माँ अब यह मत कहना कि नीम की छाँव की क्या जरूरत । कूलर जो है । पेड की
छाँव की बात निराली होती है । है न मुन्नू । पत्ते छँटवा कर भी मम्मी ने कुछ ठीक
नही किया ।"</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">एकदम
दादाजी बन कर बात करने लगा है .</span>" <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ भैया की बात पर हँस कर रह जातीं । </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मुझे
याद है कि भैया ही थे जो माँ के सख्त मना करने के बावजूद गिलहरियों को खिलाने के
लिये रसोईघर में से बेखौफ होकर मुट्ठी भर मूँगफलियों के दाने निकाल लाते थे और जब
तक खत्म नही कर लेते गिलहरियों को बुलाते ही रहते थे । हमारी नजर में यह एक बडा
क्रान्तिकारी कदम था । पर भैया कहते थे कि यह जरूरी है । आखिर खाने की चीजों पर
जितना हक हमारा है उतना ही इनका भी है । एक दिन माँ ने जब पोहा बनाने के समय
मूँगफली-दाने के डिब्बे को खाली पाया तो खूब नाराज हुईं । भैया को खूब डाँटा पर
भैया चुपचाप सुनते रहे । इससे ज्यादा कि माँ ने पोहा बनाना ही रद्द कर दिया </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">वे और कुछ नही कर
पाईं थीं ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">इसी तरह
एक बार माँ ने आँगन में लगी गुलाब की एक झाड़ी उखडवा दी । वह काफी पुरानी तो हो ही
गई थी </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">और उसकी
टहनियों से असुविधा भी होने लगी थी । जब भी उधर से निकलते थे काँटे हाथ-पाँव में
लाल लकीर खींच देते थे । पर उस दिन जब भैया ने झाडी को बाहर पड़ी पाया तो बड़े नाराज
हुए । साफ कह दिया-- जब तक उस पौधे को दुबारा नही लगाया जाएगा </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मैं खाना भी नही
खाऊँगा । माँ ने उसे उखडवाने की सोची भी कैसे । अभी उसमें एक साथ पचास बड़े और एकदम
सुर्ख फूल आते थे । मुझे तो वही पौधा चाहिये ...बस. </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ
क्या करतीं । वह उखडी हुई झाडी फिर से क्यारी में रोपनी पड़ी । जब तक उसके पत्ते
फिर से नही खिल गए </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">कोंपलें
नही फूटीं उनका मुँह फूला रहा .</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">भैया के
सामने पेड़ कटने की बात भी हो पाती </span>?<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ </span>,
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">जब केवल छँटाई से
काम चलता रहता है तो फिर पेड को जड़ से कटवाने की जरूरत ही क्या है </span>?"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मैंने
भी माँ को समझाने की कोशिश की तो उन्होंने ने साफ कह दिया कि छंटवाने से बात नही
बनती । हर साल वही पहाड़ा रटना पडता है । काटने वाले आदमियों के पीछे फिरो । पत्तों
व लकड़ियों का निस्तार करो । चार माह बाद फिर से वही परेशानी कई गुना ज्यादा घनी
होकर फैल जाती थी । और हाँ...छँटवाने के नाम पर भी तो कम हाय--तोबा नही मचती . सो
एक बार जड़ से कटवाओ और सदा के लिये परेशानियों से मुक्ति पाओ । भला आँगन में कहीं
नीम के पेड़ लगाए जाते हैं </span>? <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">लेकिन
माँ हमारा आँगन एकदम सूना हो जाएगा । नही </span>?"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">तुझे
आँगन की पडी है मुन्नू </span>?" <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ रुखाई के साथ बोली---"तुझे मेरी परेशानी
नही दिखती </span>? <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">कैसे
दिनभर झाडू ही लगाती रहती हूँ </span>? <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">कमर झुक गई सफाई करते-करते । इसके कारण कितना
कचरा फैला रहता है हर वक्त कि घर घर नही जंगल लगता है । कितनी ही सफाई करो पर जब
देखो जहाँ कूडा-कचरा । पतझड़ में पत्ते झरें और पतझड ही क्यों अब तो बारहों महीने
पत्ते झरते रहते हैँ .फिर फूल झरें और फिर निबौलियाँ ..। पहले कच्ची निबौलियाँ और
फिर पकी निबौलियों की बरसात होती है । हर वक्त आँगन में मक्खियाँ भिनभिनाती रहती
हैं । यही नहीं कौए जब चाहे हड्डी या मांस गिरा जाते हैं । छिः...मुँह में ग्रास
नही दिया जाता । उधर पडौसी अलग खिच-खिच करते रहते हैं कि उनकी छत और आँगन पत्तों
से भरे रहते हैं .पूरा मनहूस पेड़ है यह । माँजी को क्या सूझी जो बीच आँगन में पेड़
लगा गईं वह भी नीम का । लगाना ही था तो चाँदनी </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">रातरानी </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">हरसिंगार या फिर अनार और अमरूद जैसे पेड
लगातीं । लगा दिया यह दरख्त । घर में किसी को बुलाने में भी संकोच होता है । मैं क्या जीवनभर बस झाडू ही लगाती रहूँगी
।" </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ
सफाई के लिये आती तो हैं जस्सी आंटी ।"</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">हाँ
जस्सी के सुबह--शाम के झाडू लगाने भर से सफाई होजाती है क्या </span>? <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">पत्ते तो दिनभर झडते
हैं । इस पेड के कारण घर में घर जैसा अहसास होता ही नही ।"---माँ ले देकर उसी
बात पर आजातीं । अब घर के अहसास में नीम के पेड का क्या दखल है यह तो मैं समझ नही
सका पर इतना जान गया कि अब इस निर्णय में बदलाव की कोई गुंजाइश नही है । </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">यह भी
पहली बार महसूस हुआ कि माँ के भी ऐसे विचार हो सकते हैं जो हम बच्चों को पसन्द न
आएं । और यह भी कतई जरूरी नहीं कि माँ हमारी पसन्द का खयाल भी रखे । जैसे कि वो
अपनी गुना वाली सहेली को चाहे जब बुला लेतीं हैं और हमें घेर कर बिठा लेतीं है
कहतीं हैं </span>—“<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मुन्नू
आंटी को वो वाली पोइम सुनाओ..। ..वो वाला गाना सुनाओ...</span>”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">वह सब
हमें कहाँ अच्छा लगता है । पर माँ कहती है कि अच्छे बच्चे बडों का कहना मानते हैं
." </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ की
परेशानियों को हम समझते थे पर माँ जाने क्यों पेड से होने वाली परेशानियों को तो
देखतीं थीं पर उसके लाभों को नजरअन्दाज़ कर देतीं थीं । हमने किताब में पढा था कि </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">पेड हमें वह सब देता
है जिसे इन्सान कभी नही दे सकता । शुद्ध हवा मिलती है । खासतौर पर नीम से । नीम
जैसा ऐण्टीबायोटिक कोई दूसरा नही । उससे वातावरण अच्छा रहता है । गर्मियों में
गर्मी से और सर्दियों में सर्दी से बचाता है । आदि..। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">“<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">इनके
साथ एक लाभ और है कि अलग से एक्सरसाइज नहीं करनी पड़ती .घर की सफाई करते करते वह
अपने आप हो जाती है .</span>”—<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">पिताजी
भी हमारे सुर में सुर मिलाकर कहते थे . तो माँ नाराज होकर कहतीं -- </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">“ <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">थोड़ी
एक्सरसाइज आप भी कर लिया करें . बातें करना तो बहुत आसन है .</span>”<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">पहले
हमें पिताजी का भरोसा था . हम समझते थे कि माँ पिताजी से अपना यह फैसला नहीं मनवा
सकतीं </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">लेकिन
इस बार माँ ने अपनी बात को एक नई दिशा दे दी जैसे कोई खतरे की संभावना के कारण
रास्ता बदल लेता है । बोलीं---</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">चलिये
मेरी परेशानियाँ तुम लोगों को नही दिखतीं लेकिन यह भी तो सोचो कि इसकी जडों से
आँगन के फर्श में दरारें आने लगीं हैं । कल जडें नींव तक पहुँचेंगी । मकान को हिला
कर रख देंगी । और यह भी नही भूलना चाहिये कि पेड बिजली को आकर्षित करते हैं ।
बरसात में उसका भी खतरा होता है । क्या नहीं </span>?? <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ की
इस बात का किसी पर प्रभाव हुआ या न हुआ पर जाने कैसे पिताजी पर होगया । वैसे तो
माँ की बात का असर हमने उन पर कभी होते नहीं देखा था जबकि हम ऐसा चाहते थे लेकिन
अब वह असर हुआ जो हमारी समझ में नहीं होना चाहिये था । उन्होंने माँ की इच्छा को
तपाक से समर्थन दे दिया---"ठीक है . जो तुम जो ठीक समझो करो ।" </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">बस माँ
खुश । शायद पिताजी को भी नही सूझा कि पेड़ की जड़ें इतनी जल्दी मकान की नींव को
नुक्सान नही पहुँचाने वाली । पर हम तो उन्हें नही न समझा सकते थे । बच्चे जो थे ।
हालाँकि इतने भी छोटे नही कि अपनी बात न कह सकें पर इतने बडे भी नही कि माँ और
पिताजी की बातों का विरोध कर सकें ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">कुल
मिला कर यह तय होगया कि हमारा प्यारा नीम का पेड अब एक-दो दिन का ही मेहमान है ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">एक दिन
जब पिताजी मामाजी से मिलने चले गए सुबह--सुबह दो-तीन आदमी रस्सी कुल्हाडी लेकर आगए
। हमें वे बिलकुल कहानी वाले काले राक्षस की तरह लगे । </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">वास्तव
में पहले तो हमें पूरी उम्मीद थी कि ऐन मौके पर पिताजी का मन बदल जाएगा और वे पेड
का काटना रद्द करवा देंगे । पर पिताजी के जाने के बाद हमारी रही-सही उम्मीद खत्म
होगई । पेड को काट गिराने की सारी तैयारियाँ हो चुकीं थीं । माँ ने शायद सारी
बातें सोच कर ही इतवार का दिन तय किया था । काम का शुरु होना ही थोडा आशंकित करने
वाला था । होजाने के बाद तो फिर विरोध का भी कोई अर्थ नही होता । </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">हमने
देखा कि सुबह की हवा में नीम की टहनियाँ झूम रही हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">हरे पत्तों पर किरणें नाच रहीं हैं </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">खतरे से बेखबर
गिलहरियाँ धमाचौकडी मचा रहीं हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">गौरैया व तोते कल्लोल कर रहे हैं । यह हरी-भरी
दुनिया कुछ ही पलों में उजड जाएगी </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">और हम सिर्फ सोच-सोच कर दुखी होते रहेंगे ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">बताओ
बहन जी कहाँ से शुरुआत करें । " उन तीनों आदमियों में से एक ने पूछा ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">रुको
भैया ! थोडी देर में अभी बताती हूँ..।" </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">माँ ऐन
मौके पर अपने आप से ही उलझती हुई सी बोली । मुझे उस समय जाने क्यों लगा कि उस समय
माँ को नीम के कंच हरे सुन्दर </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">झूमते हुए पत्तों का खयाल आ रहा है जो अगले पल कट
कर धूल में मिल जाने वाले थे । शायद उन्हें शाखों पर सरपट दौडती गिलहरियों का और
चुहलबाजी करते तोतों का खयाल आरहा था । और निश्चित ही उन्हें ऊँची टहनी पर बने कौए
के घोंसले का भी खयाल आरहा था । तभी तो उन्होंने उन आदमियों को कुछ देर बैठ कर
इन्तजार करने को कहा होगा । वरना वो तो जल्दी से जल्दी पेड का नामोनिशां मिटा देने
की बात करतीं रहतीं थीं । इसी मुद्दे पर आकर ही तो मुझे महसूस हुआ था कि माँ से भी
हमारा मतभेद हो सकता है । पर उस वक्त माँ जो देरी लगा रही थी मुझे लगा कि जरूर
उनका विचार बदल रहा है । माँ के लिये ऐसा सोचना मुझे बडा अच्छा लगा ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">बहन जी
हमारे पास वक्त नही है जल्दी बताओ..।"--दूसरा आदमी बोला । मैं हैरान था । माँ
उसकी बात का उत्तर देने की बजाय मुझे जैसे छोटे लडके को बडी महत्त्वपूर्ण बात बता
रही थीं ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">" <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">अरे
मन्नू तुझे पता है यह नीम का पेड ठीक आशु ( बडे भैया ) की उम्र का है । जब आशु का
जन्म हुआ था तभी तुम्हारी दादी ने इसे लगाया था ।"</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">तो मैं
क्या करूँ </span>?" --<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मैं
जानबूझ कर कुछ रुखाई से बोला । कहना तो चाहता था कि यह सब मुझे सुनाना तो बेकार है
जबकि आपने पेड काटने वाले लोगों को बुला ही लिया है </span>, <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">पर मेरे भावों को महसूस किये बिना वे अपने
आप से ही कहतीं रहीं---</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">एक पेड
को लगाने व पालने में सचमुच कितना समय लगता है </span>,<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">जबकि उसे कुछ ही पलों में काट गिराया
जासकता है । है न मुन्नू ।"</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">“<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मुझे
क्या पता </span>?” –<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">मुझे
माँ की यह दार्शनिकता बहुत अखर रही थी . पेड़ को कटवा भी रहीं हैं और ऐसा दिखावा भी
कर रहीं हैं मानो पेड़ को कटवाना बहुत बड़ी मजबूरी हो .</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">"<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">अरे बहन
! जी हमें क्या आज्ञा है । नही कटवाना है तो हम जाते हैं । पूरा दिन बेकार तो नही
जाएगा ।" तीसरा आदमी कुछ खीज कर बोला ।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: large;">" <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">ठीक है
अगर आप लोगों को इतनी जल्दी है तो फिर आज रहने दो । मैं आप लोगों को जल्दी ही किसी
दिन बुला लूँगी ।" --माँ ने जल्दी ही उनसे छुटकारा पाने के लहजे में कहा तो
मैं मारे खुशी के उछल पडा । क्योंकि मुझे यकीन होगया कि माँ का यह </span></span><span style="font-size: large;">'<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">किसी दिन </span>' <span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;">अब कम से कम इस साल
तो नही आएगा . और कि शायद कभी आए ही नहीं....</span></span><o:p></o:p><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 107%;"><br /></span></span></div>
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;"></span></span><o:p></o:p><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">
</span></span>
<span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; line-height: 115%;">( कहानी-संग्रह 'अपनी खिड़की से' कुछ परिवर्तनों सहित )<span style="font-size: large;"> </span></span></span></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com12tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-39739150340112019512016-03-22T09:13:00.001-07:002016-03-22T19:24:53.486-07:00ब्लण्डर-मिस्टेक<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-family: "courier new"; font-size: 12.0pt;">----------------------------<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कौन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टेबलों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झुके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चेहरों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भीड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एकदम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दरवाजे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ओर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खामोशी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उभरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आवाज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चूँकि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यक्तिवाचक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रयोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसलिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अलावा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुरन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टेबलों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झुक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सामने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फैली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तरपुस्तिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजरें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जमा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चावलों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कंकड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीनते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गृहणी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सरसरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जल्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जल्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चावल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फैलाती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समेटती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाईस्कूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हायरसेकेण्डरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रमाणपत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुस्तिकाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मार्च</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तिहाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिस्सा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चुका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सप्ताह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फूलों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लदीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कचनार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टहनियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्कूलों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्षाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सूनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शासकीय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> सावित्रीबाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कन्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माहौल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दरवाजे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदेश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कार्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनवाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लम्बी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लाइन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्टेशन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टिकिट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खिडकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जनरल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वालों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लाइन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संभागों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">महीने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खासा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्साह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वेतन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जितना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अहसास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अतिरिक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नौकरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डाक्टर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इंजीनियरों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अतिरिक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अतिरिक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आमदनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सदाबहार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झरना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झरती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पंखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हवा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाँच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पच्चीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हजार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कलम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घिसनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुपए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यूज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थ्रो</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कलम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आँधी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आम</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भैया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जितने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बटोर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बटोर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिनों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सक्रिय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्राचार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालमेल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूसरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्कूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीधा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एबसेंट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बन्डल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चुन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बजे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अविराम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">श्यामसिंह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बताया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हजार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कूट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">महीनों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऑफिस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धर्ताओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूशन</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिफारिशें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगवा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अध्यापन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाँच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वर्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनिवार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रमाणपत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुश्किल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन्टर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोर्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुस्तिकाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शासकीय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अशासकीय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभवी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रमाणपत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सहित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सक्रियता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तत्परता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पन्ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पलटते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्याख्याता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मौजूद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सन्तुष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भुक्तभोगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फाइनल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्वयं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चुका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आधुनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काव्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गहन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यापक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तैयारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रश्नपत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उतना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैरान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैंतीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आठवें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेखन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चुना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कृष्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काव्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्धा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">युग</span><span style="font-family: "courier new";">' ,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शीर्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सरसठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अक्सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूछते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूछा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एकदम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फस्क्लास</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काफी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पृष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! सात पृष्ठ में ऐसा </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिख दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विस्तार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विस्तार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सूरदास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्धे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कृष्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सूर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सूर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुलसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शशी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुरु</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाललीला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">राधाकृष्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रेम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गोपियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रासलीला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बढिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span></span><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span></span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">हैरान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">होकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">साथी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">। धर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">वीर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">भारती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कृति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span style="font-family: "courier new"; font-size: large;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">अन्धायुग</span><span style="font-family: "courier new"; font-size: large;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">नाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">।</span><span style="font-family: "courier new"; font-size: large;">“ </span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रथम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">श्रेणी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तृतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तीर्णांक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दुख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आश्चर्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">. </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुनर्मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आवेदन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अगर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ईमानदारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैंतीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बढेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फूरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आया</span><span style="font-family: "courier new";">—“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चेंज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";">“ <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिचितों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-- </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हजार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डेढ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हजार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन्तजाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आराम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बढ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसंतलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्साह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खत्म</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पारदर्शिता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"तुम्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षार्थियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न्याय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिलेगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसंत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाई।"""</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> --</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मित्रों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुझाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्याख्याता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मौजूद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आश्चर्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कितने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिन्होंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाठ्यपुस्तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खोल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वापसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रामचन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुक्ल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निबन्धकार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुक्तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिसेज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भटनागर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर्वनाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विशेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मालूम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिनकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुप्रास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आवृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शब्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दुबे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वर्षों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गणित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पदोन्नति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीरीज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाग्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्याख्याता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पदोन्नति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन्टर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूलतः</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गणित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गणित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिसेज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अष्ठाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उपसर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रत्यय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">त्रिपाठी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रामचन्द्रिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भक्तिकाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रचना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रीतिकाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जीरो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जारहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अटक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेटा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुद्धिमान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निषेध
वाचक वाक्य क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> !"..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेटा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूर्ख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदर्श</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डिप्टी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्देश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> दोनों </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तिलचट्टे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उचट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जुबान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खुजली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गाइडों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाओ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कितना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आसान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विश्वसनीयता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेंमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विद्वान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रान्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> !!!" .</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अधिकांश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चौंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बताने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">महाशय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आखिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कौन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेटा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुद्धिमान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नकारात्मक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेटा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूर्ख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होसकता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> !"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खुदरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यंग्यपूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुस्कराहट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आधी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रोटी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";">' <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नकारात्मक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेटा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुद्धिमान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span style="font-family: "courier new";">' ,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बदले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नेगेटिव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुद्धिमान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खींचा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जोश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आगया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब्बल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्देश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीधा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्देश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाक्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नकारात्मक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुद्धिमान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूर्ख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुगन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दुर्गन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अर्</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिमाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खपा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रतियोगिता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थोडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उकता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गुस्सा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मगन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">महाशय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विद्वत्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झाड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कौन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूछता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आजकल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किताबी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केचुओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उलझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फालतू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">राजीव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गुप्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुजुर्गपन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिखाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डिप्टी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">राजीव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्राइवेट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्कूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्याख्याता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैंतीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उम्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पचपन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मटिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रंग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धँसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारिश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सडक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गड्ढों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिलाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सफारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सूट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैरों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कागभगौडा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहनाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आँखों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दुनियादारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालाब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लहराता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहसों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बरबादी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उपयोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निपटाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> गणना </span><span style="font-family: "courier new";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्वान्टिटी</span><span style="font-family: "courier new";">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> की होती है </span><span style="font-family: "courier new";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्वालिटी</span><span style="font-family: "courier new";">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> की नही . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूअर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जितनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उतना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डिप्टी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुरु</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गईं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाँच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खुद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नोटबुक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूअर्स</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्देश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डिप्टी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूअर्स</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जातीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रफ्तार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रखें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जल्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलाओ</span><span style="font-family: "courier new";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्देश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठीक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गेहूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कटाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मालिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मजदूरों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कटाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाठ्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रूपी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फसल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कटाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जुलाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाठ्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विद्यार्थियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिमाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जमीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फरवरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फसल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पककर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होजाती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हँसियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मशीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गल्ला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इकट्ठा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनूठी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कल्पना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मित्रों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खूब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पीठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठोकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> --"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेखक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।"</span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">गुप्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">निर्णायक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">समापक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">लहजे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">--- "</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">भई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कायदा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">नम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">देने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">निर्देश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">पास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">जानो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">तुम्हारा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">हाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">दस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">रुपए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कटेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">सोचलो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">नम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">देना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: large;">"</span></div>
<div class="MsoPlainText">
<br /></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूछा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">श्रीवास्तव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कौन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जबाब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिलने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चपरासी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तल्ख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चिल्लाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गर्मी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पसीना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पसीना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सफलता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आनन्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आत्मविश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पचास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नकार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अप्रत्याशित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुकारता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिमाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनायास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कल्पनाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आतीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रातरानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कल्पनाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि विभाग द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गोपनीय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आकलन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नेक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नीयत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छाइयाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तलाशने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्टिंग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपरेशन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जारहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चुपचाप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्षाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैमरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिेये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निश्चित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कार्यनिष्ठा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ईमानदारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अक्सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजरअन्दाज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सामने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाएगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कितना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गोपनीय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चिट्ठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उजागर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बजाय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कामों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उजागर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैदा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सशक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छाइयाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बढेंगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुराइयाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्वतः</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाएंगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रमाकान्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्मृति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चुन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> कोई स्थानीय पत्रकार उसे कुछ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूछने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हालाँकि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रातरानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यथार्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धूप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धराशायी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुरन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झटक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धत्</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एकदम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पगला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शेखचिल्ली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हल्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गाँठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पंसारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सपना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धत्</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चपरासी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निस्संगता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कठोरता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुकार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चिडिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोमल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कल्पना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आँगन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चुगते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कमरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जल्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साहब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दाहिना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ( </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाँया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ) </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मँगवा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्षमता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रखने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">राजीव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गुप्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूशन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अधिकारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुलाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?' <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर्मचारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेबल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदमी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किन्ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऊँची</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहुँचवालों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धनबल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रभाव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वेतन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नौकरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> , </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उठता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सामान्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आशंका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जन्म</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अधिकारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रायः</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बताने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुलाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अलग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आशंका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">औरों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेहतर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आशंका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आधा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जँचा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बन्डल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सम्हलाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहुँचा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूअर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ) </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">श्री</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पचास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दुनियादारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्नातकोत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभवों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खेले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खाए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नीम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गोली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शहद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लपेट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बालों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आकार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> माथे की तरफ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नक्शे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दक्षिणी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आँखें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोटीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनमें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐक्सरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मशीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दाँतों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सन्धि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हँसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दरार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैदा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आवाज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खुरदरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फर्श</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खाट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घसीट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माथे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रोली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मोबाइल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">महामृत्युंजय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">श्लोक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिंगटोन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पक्का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आस्तिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साबित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काठी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इकहरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हल्का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शरीर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">श्रम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बजाय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिमाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रतीक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जमुहाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गहरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साँस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रभू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कृष्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भूलते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span style="font-family: "courier new";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेसुरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भजन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चौपाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पंक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रतिष्ठा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सम्मान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जगह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अटल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आचरण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धार्मिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ईमानदार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सच्चरित्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रमाण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुलाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शासकीय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बालक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लाला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाजार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैल्यूसन</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शायद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ..</span><span style="font-family: "courier new";">?"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बताइये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बताऊँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दीजिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धोंकनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोयलों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दबी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुलगाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> !</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेहद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलताऊ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रखना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पडता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिजल्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डाउन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बच्चों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अहित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरसक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सावधानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बरती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैरान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सावधानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साहब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इधर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सप्लीमेंट्री</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखावट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कितनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साफ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुथरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फेल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "courier new";">?" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भीतर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गरम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पड़ गए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कीडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तिलमिलाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साफ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाक्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दीजिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अक्षर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शब्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शब्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाक्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मतलब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निकलना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाक्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेकार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खींचतान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोर्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कितनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विभाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिजल्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्राचार्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वेतन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वृद्धियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जातीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूशन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिजल्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कलम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भला</span><span style="font-family: "courier new";">sss"---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विस्मय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खेद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सहित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्माजी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उचित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खोल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भला</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> तो </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पीछे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिडिल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोर्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाँध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">95%
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छूट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्याख्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सन्दर्भ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रसंग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सटीक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भावार्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विशिष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अलंकार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैशिष्ट्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साफ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखावट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मोह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अगर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेशक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषयों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषयों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">औसत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्लीज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आग्रह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिफारिश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आँख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दबा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुस्कराया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आग्रह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गईं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चकित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बानवे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऊपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निकले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> थे . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन यहाँ तो...</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अजीब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमारा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परमार्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैमाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> !"-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोशिश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीखे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीधी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चोट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> --
</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस मामले में </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> मेरी बात </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> , यह </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूसरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुधारने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुलाया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैरान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षार्थी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उचित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिलें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुचित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्धारित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूसरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिजल्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टोटल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">राजीव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गुप्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होसकती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">असमंजस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डूब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यंग्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुस्कान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बातें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीखनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहेलियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुझाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठीक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बताइये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुधारना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहूँगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हद्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पडती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आरही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऊपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टेबल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ओह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छाड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टेबल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुस्तिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुखपृष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्रमांक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पृष्ठों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">योग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पृष्ठों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">योग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिलना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पृष्ठों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">योग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऊपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खौफनाक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोटी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मोटी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गुरु</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गंभीर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाणी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--- </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीनियर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्वालिफाइड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समझ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ब्लण्डर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैरान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अवाक्</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ब्लण्डर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ब्लण्डर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span style="font-family: "courier new";">' ..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गंभीर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूर्खता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकतालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चढाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?? <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती
है लेकिन क्या इतनी बड़ी गलती है ...वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चकित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खौल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूछे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्माजी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ब्लण्डर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ईमानदारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गहराई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मौजूदा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ब्लण्डर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठीक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विषय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अध्यापन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ) </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाक्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्याकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिनका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिचय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">योग्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बच्चों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानकारियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रशिक्षणों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मध्याह्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भोजन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उलझा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अध्यापन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पिछवाडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गड्ढे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">। क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुरुआत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आठवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गंभीरता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आठवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तीर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सौ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अगर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुत्तीर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रावधान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तीर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोचते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्ततः</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करदें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणामतः</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नवमी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारहवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छात्रों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुस्वर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> तक </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चिता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चीता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारहवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अधिकांश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाक्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इधर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रवेश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बन्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निरन्तरता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पाती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तिमाही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बनाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदेश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होजाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इकाइयों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तिमाही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घोषित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठीक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कक्षाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुरु</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होतीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छमाही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्री</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोर्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मन्थली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टेस्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगातार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शानदार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रेत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लीपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झूठा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आडम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पीढी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होरही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">डिग्रियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शुरु</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span style="font-family: "courier new";">' ? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विभाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनजान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्थिति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ....</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पिछले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दैनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भास्कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निकला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अगर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मात्राओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विराम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चिह्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काटे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या
वे नही जानते कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुको</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मारो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मारो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> " </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिन्दगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अजित</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अजीत</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जमीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आसमान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहाँ</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्वगत</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्वागत</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुरभि</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुरभी</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वात</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साम्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्धेर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नगरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चौपट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">राजा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ब्लण्डर-मिस्टेक </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "mangal" , serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विभाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अधिकारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सारा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पढाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नोट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गिनने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मशीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पन्ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पलटते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रेवडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाँट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रभारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सार्थकता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अधिकाधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तरपुस्तिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अध्ययन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कसौटी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माल</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जेब</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जुबान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तृप्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुपए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बण्डल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सौ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुपए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टन्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पचास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुपए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खरचा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रोज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सौ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span style="font-family: "courier new";">, "</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिमाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूशन</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फंडा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खराब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थोडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखलो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आँख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बन्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐवरेज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैंतीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आरहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चालीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दोगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फेल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पासकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दोगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुनर्मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थोडे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करवाएगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कलम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भला</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमारा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घिस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाएगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भलाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारहवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तीर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आवेदन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिखने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलतियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोकल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चैनलों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समाचार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वाचन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पोस्टर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अखबार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गंभीर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलतियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सामान्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगईं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तस्वीर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहलू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंकों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गाडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सफर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फर्जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झूठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झूठा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उत्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पुस्तिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हंगामा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">..</span><span style="font-family: "courier new";">? '</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ब्लण्डर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मिस्टेक</span><span style="font-family: "courier new";">' ??<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोचने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्माजी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> इतनी भी बड़ी या गंभीर नहीं कि ...पर </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूसरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कारण मेरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> इस पर ध्यान नहीं गया </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दरअसल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घंटे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बण्डल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">राजीव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गुप्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फटाफट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निपटाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पासकरने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्देश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैंने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोचा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लपक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिखाई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिवा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेवकूफ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तभी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेमोरेंडम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साहब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोचते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोचते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलतफहमी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जितनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जल्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करलो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">औवरकौन्फीडेंस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानकारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बतादूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">केन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वैल्यूअर्स</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">त्रिपाठी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अष्ठाना</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिनकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिकाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बातों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">श्रोता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्माजी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यक्तिगत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होरहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपमान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसलिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूसरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अलग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सोचता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भीड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चलता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूसरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाय</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिस्किट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऑफर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">? <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span style="font-family: "courier new";">?, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वरिष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कनिष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्याख्याता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आगए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हालांकि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जानकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पकडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बघार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पकड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुखद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मनोरंजन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्वयं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उच्चता</span><span style="font-family: "courier new";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्वच्छता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अनुभूति</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्माजी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बताई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आश्चर्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बच्चा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करेगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ज्ञानवान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भूल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> !"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिखा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उम्मीद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इम्पोर्टेंट</span><span style="font-family: "courier new";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लैतलाली</span><span style="font-family: "courier new";">' ( </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बेपरवाही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ) </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">?" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> तो </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माननी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> तो </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पडेगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ही </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सस्पेंड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बोले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रदर्शित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मानो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रेप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आरोप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पकडा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जारहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैंतीस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नौकरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विद्वानता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखेगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पेज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सबकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाएगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मतलब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लपेट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाएगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कार्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुरन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सस्पेंशन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">औडर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसलिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिकाएं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> !!--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झटका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> "</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बडी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आसानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काफी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुश्किल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्रमांक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऊपर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तालिका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भरना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">....</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्माजी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संभव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नजर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टोटल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिखना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहिये</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span style="font-family: "courier new";">”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल
का दिमाग एक बार फिर गरम हुआ . बाहर सिर्फ दिखना भर चाहिये . सही हो या न हो .इस
तरह काम करने में वसन्तलाल पीछे ही रहता है इसीलिये वह शिक्षक डायरी भी नियमित नही
भर पाता . क्योंकि वास्तव में डायरी केवल दिखाने के लिये होती है . वसन्तलाल जितना
कक्षा में पढ़ाता है वह डायरी में कैसे आ सकता है .इस दृष्टि से वह एक असफल
कर्मचारी है .तो बना रहे ..</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस कार्य को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span style="font-family: "courier new";">”</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पड़ेगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सस्पेंड</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ..</span><span style="font-family: "courier new";">”</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सस्पेंशन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">टर्मिनेशन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पडेगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आकर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जरूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करदें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मेरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">"</span><span style="font-family: "courier new";">—</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिमाग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">असहयोग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उतर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आपको</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जबाब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span style="font-family: "courier new";">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माँगेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भेज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूँगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span style="font-family: "courier new";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">.--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसन्तलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तेजी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाहर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुंह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खोले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खड़े</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span style="font-family: "courier new";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शर्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जी</span><span style="font-family: "courier new";">?” <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span style="font-family: "courier new";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कापियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हजारों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लाखों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कौन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परीक्षार्थी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खुद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देखना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चाहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रद्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">विज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिंदी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कॉपियां</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाँचवानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पड़ें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> मूल्यांकन के लिये </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुलाना बेकार ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिरदर्द</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">माँग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> .</span><span style="font-family: "courier new";">”<o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoPlainText">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसंतलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">परवाह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शहर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जगत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इतिहास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वसंतलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गलती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करदी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मूल्यांकन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वंचित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> ----------------------------------------. </span></span><span style="font-family: "courier new"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-16438493489734428682015-06-17T00:20:00.000-07:002018-03-26T11:19:22.591-07:00मौत के बाद <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><span style="font-size: x-large;">मौत के बाद</span><span style="font-size: 10pt;"> </span><o:p></o:p></span><br />
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><span style="font-size: 10pt;">-----------------------------</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">और</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">..आखिर मैंने अपने आप को खत्म कर ही लिया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">इसे तो हर कोई
जानता है कि खुद को खत्म कर लेना कोई खेल नही है ।जरूर कोई न कोई ऐसी समस्या होती है
जिसका उपाय केवल अपने आपको मिटा देना ही होता है । मैंने भी मिटा दिया । और क्यों
न मिटाती ? मेरा जीवन भी कोई जीवन था ! स्नेह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">विहीन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">निराश</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">संत्रस्त</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">जिस जीवन में कोई
आशा न हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">उल्लास न हो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">चाहत न हो सम्बल न हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">उस उपेक्षा भरे जीवन को जबरन अनचाहे ही खींचते जाने का अर्थ ही क्या
था !</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कितनी बार सोचा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">सोच</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">सोच कर
खुद को सम्हाला भी कि जीवन में अब कुछ बदलाव आएगा </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">अब
आएगा, पर नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कुछ नही बदला । सब कुछ वैसा ही रहा । दो बच्चों की माँ
बनने के बाद भी सब कुछ वैसा ही </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..अब मैं विवाह से अब तक की सारी बातों को आराम से याद करके यकीन कर सकती हूँ कि मैंने जो भी किया है सही किया है . </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मैं आपको बताती हूँ
कि मेरा विवाह ही किस तरह बेमतलब था । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">पिताजी ने तो मुझे
ससुराल भेज कर जैसे अपने सिर से बोझ उतार दिया था । इसे बोझ उतारना नही कहेंगे तो
क्या कहेंगे कि उन्होंने वर का केवल रंग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रूप और नौकरी देखी और आनन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">फानन
में मुझे पराई कर दिया । यह नही कि जिस व्यक्ति को आप अपनी बेटी सौंपने जारहे हैं
उससे पहले समझ तो लें । उसके विचार व दृष्टिकोण तो जानलें । बडे लोग बच्चों की समझ पर भरोसा नही करते । पर बड़ों की समझ भी कहाँ हर बार सफल होती है ? </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">इस बात का मुझे तभी अहसास होगया जब मैं पहली बार ससुराल आई थी । सासजी ने देखते ही
कह दिया कि बहू मेरे बेटे के पाँव का धोवन भी नही है । शादी में मिले बर्तनों और कपड़ों को लेकर भी मुझे
अक्सर ताने सुनने पडते थे । सिर्फ यही बात होती तो भी सब चलता रहता लेकिन मुझे
नीचा दिखाने के लिये सासजी जब तब शशिबाला नाम की युवती की प्रशंसा करती रहतीं थीं जो
रवि के दफ्तर में काम करती थी । कहतीं थीं कि ,शशि तो शशि ही है जिस घर में जाएगी उजाला कर देगी .हमारे तो....</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">उनकी बात में जो व्यंजना छुपी रहती थी बखूबी मेरी समझ में आती थी .कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कभी वह रवि के साथ घर भी आजाया करती थी । उस सुदर्शना के आगे मेरी स्थिति दयनीय सी होजाती थी । मैं सोचती थी
कि हे भगवान मुझे सुन्दरता क्यों नही दी ? एक गुण को वापस ले लेते । गुणों को कोई
पूछता भी नही है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">घर में मेरी हैसियत काम करने वाली नौकरानी से ज्यादा नही थी । सुबह पाँच बजे से रात के दस बजे तक काम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">सिर्फ
काम । खाना बनाना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कपडे धोना प्रैस करना घर की सफाई करना </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रवि को
तो जूते भी पलंग पर चाहिये थे ऊपर से बीसों निर्देश---</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">“.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मेरा अमुक काम शाम तक पूरा होना चाहिये ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">…</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> बच्चे
को दवा दिला लाना । अम्मा की दवा समय पर देती रहना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> मुझे
शिकायत सुनने नही मिले समझी..</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">.!”<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">समझ गई । लो पडा है
मेरा बेजान शरीर । करालो उससे काम जितना चाहो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">। सच
याद करने को कितनी बातें हैं । हाँ अब मैं अपनी पीडाओं को आजादी के साथ याद कर
सकती हूँ । और निस्संकोच आपको भी बता सकती हूँ । मरे हुए व्यक्ति का कोई क्या कर
लेगा ?</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कितने दंश थे जो
मुझे जब</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">तब लगते रहते थे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">पति के लिये मैं
सिर्फ एक शरीर थी । भाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">हीन शरीर । अपने उद्देश्य की पूर्ति के बाद वे बड़ी हिकारत के साथ मुझे दूर धकेल देते थे मरे हुए कीड़े की तरह । सोचिये कि मेरी यह
पीडा तब कितनी बढ जाती होगी जब वे मुझे अपनी कमजोरी का कारण बता कर मेरे अन्दर
अपराध</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">बोध भी जगा देते थे । हमारे रिश्ते में पति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">पत्नी
जैसा कुछ था ही नही । केवल देह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">सम्बन्धों को तो पति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">पत्नी
का दर्जा नही दिया जासकता न । उसमें परस्पर रिश्ते का सम्मान </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">विश्वास
व प्रेम भी तो होना चाहिये ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">प्रेम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"> ?"-.</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रवि उपहास के साथ कहते थे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">--"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">प्रेम नही करता तो दो बच्चे कहाँ से आजाते </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">लो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">! </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">सुनो इनकी बात । हद होगई । इनके लिये देह सम्बन्ध और
उसके परिणाम-स्वरूप बच्चे पैदा होना ही प्रेम है । बच्चा तो बलात्कार से भी पैदा
होता है तब क्या उसे भी प्रेम का प्रतीक मानोगे श्रीमान ?</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मन होता कि यह सब
कहलूँ लेकिन इतना बोलने का अधिकार ही कहाँ था मुझे ? सात साल मैंने मशीन बन कर ही
गुजारे थे। मशीन जिससे सिर्फ चुपचाप चलते रहने की अपेक्षा रहती है । बिना किसी माँग
या शिकायत के । पहले मुझे </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">जब मैं गर्भवती हुई थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">लगा था
कि बच्चा हमारे बीच एक मजबूत डोर बाँध देगा पर उन्हें बेटे के जन्म की आशा थी । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">लेकिन जन्म हुआ
बेटी का । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रीतू के होने से वे
मेरे प्रति और भी उपेक्षा दिखाने लगे । हालाँकि मेरा विश्वास है कि बेटा होता तब
भी उन्हें बेटा होने की ही खुशी होती मेरे लिये संवेदना व स्नेह नही जागता । क्यों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">तीन
साल बाद बुन्दू के पैदा होने पर वो कौनसे बदल गए </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> बल्कि
मुझ पर कितने ही नियन्त्रण और बढ गए । यह मत खाना </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">वह मत
पीना । यहाँ मत जाना वहाँ मत जाना </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">। अगर बुन्दू रोता तो सासू माँ चिल्ला उठतीं कि कुछ खा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">पीगई
होगी सो बच्चे को दर्द हो रहा है शायद ।<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">बच्चों के होने का
लाभ यही था कि उनके रूप में मुझे सिर्फ उनसे जुडी होने के दो सबूत भर मिल गए थे ।
जा़यज़ सबूत । बस । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">लेकिन क्या मेरा
अपना कोई अस्तित्त्व नही था ? क्या उनके बच्चों की माँ बन जाना ही काफी था ? यह
विचार मेरे मन में शशिबाला के कारण अधिक प्रबल होने लगा था । रवि और सासजी की
आँखों में वह स्नेह व उल्लास मेरे लिये क्यों नही था जो शशिबाला या दूसरी
बहू-बेटियों को देख कर होता था ? शशिबाला जिस तरह खुल कर सामने आने लगी थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">जरूर
उसका पति से पहले से ही गहरा सम्बन्ध होगा । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">केवल दो बच्चे ही
थे मेरी खुशियों का आधार थे और जीवन का भी । लेकिन सच तो यह था कि बच्चों के बहाने
मुझे प्रताडित करने का उन्हें और मौका मिल गया । मुझे अक्सर सुनना पडता कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">क्यों
बच्ची को डाँटती है ? बहुत हाथ चलने लगे हैं । लडके को क्या खिला दिया जो दस्त
होगए ? सुअरिया भी अपने बच्चों का ध्यान रखती है पर इसे तो बच्चे पालने का भी सऊर
नही है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">यही नही एक दो बार मेरे ऊपर रवि ने हाथ भी उठा दिया था। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">यह सब बर्दाश्त से बाहर होने लगा था । </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मैं अकेली
पड गई थी मुझे लगता था कि पति से अलग होकर पत्नी की कोई गति नही है । पर मैं जीती
भी तो किसके लिये जीती । बेजान धड की तरह जीकर करती भी क्या । नए लेखक लेखिकाओं की कितनी ही कहानियों में स्त्री के विद्रोह को बड़ा ऊँचा स्वर दिया गया है .बन्धनों को तोड़ फेंकने की अनुशंसा की गई है. ठीक है मैं परिवार व समाज के बन्धन नही तोड़ सकती पर अपने आपको मिटा तो सकती थी न .सो मिटा दिया। बच्चों को वे मुझसे बेहतर पाल लेंगे मैं जानती ही थी । न पालें मेरी बला से . मौत के बाद कौन किसका बेटा और कौन किसकी माँ . लेकिन मेरी मौत उन्हें सबक भी देगी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"> यकीनन ,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कठोर
सबक । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">लो अब मैं मुक्त
हूँ । मेरा निर्जीव शरीर पडा है उसका उन्हें जो करना है करें । रवि को दर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">दर
भटकना होगा अब । मेरी मौत का केस तो बनेगा ही । और अब तो कोई उससे शादी भी न करेगा
। समाज उसका बहिष्कार कर ही देगा । जियो रवि जी अब बिना पत्नी के ही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><span style="font-size: large;">..... .......
........ ............... ................. </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "mangal"; font-size: large;">वो देखलो ,मेरा शरीर पडा है । अच्छा सास जी कैसी
रो रहीं हैं । अजी झूठे आँसू हैं । रवि भी तो कैसे मुँह लटकाए खडे हैं । उसकी सूरत
देख कर कोई नही कह रहा कि वही बीना की मौत का जिम्मेदार है । लेकिन कमाल है ,सब
मुझे ही दोष दे रहे हैं ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">"रवि की माँ सच्ची
बहुत बुरा हुआ । देखो न मरने वाली तो गई पीछे कितने दुख छोड गई है । धीरज रखो । मरने
वाले के साथ तो नहीं न जाया जाता ।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">"और क्या कब तक मातम
मनाओगी बहन ? उसने तो यह भी नही सोचा कि बच्चों का माँ के बिना क्या हाल होगा ? औरतें समझतीं हैं कि ...बुरा मत मानना रवि का ब्याह तो हुआ न हुआ बराबर होगया ।
अभी उसकी उमर है ही कितनी !</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">"तो क्या हुआ
बामनियों ने बेटियाँ जननी बन्द करदी हैं क्या ? तू कह तो सही लाइन लगा दूँ लडकियों
की । बच्चों को कुछ दिन नानी के पास भेज देना और नही भी भेजेगी तो क्या , रवि को
तो दो बच्चों के साथ भी कोई भी अपनी लडकी दे देगा ।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">'अच्छा ये पंडितानी
अम्मा कैसी बातें बना रहीं हैं । मुझसे कैसी सहानुभूति दिखातीं थी ? मेरे मुँह
फेरते ही बोली बदल गई । ..हाय मेरे बच्चे कैसे मम्मी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मम्मी
कह कर रो रहे हैं । हे भगवान </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">। मैंने क्या किया ? </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">लेकिन
नही मैं कमजोर नही पडूँगी लेकिन रवि को तो सजा मिलेगी ही </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मिलनी
भी चाहिये । हर व्यक्ति की समझ में आना चाहिये कि पत्नी को इस तरह प्रताडित करना
कोई हँसी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">खेल नही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><span style="font-size: large;">..... ....
....... ............... ............... ......<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">"अरे इतनी जल्दी सब
सामान्य भी होगया ? रवि की शादी भी हो गई है ? गजब ! किसी ने विरोध नही किया ।
क्यों ? क्या इन्सान के जाने का कोई भी मलाल नही ? रवि बहुत खुश है । कमरे में से
हँसी की आवाज आ रही है. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रवि के साथ किसी
स्त्री की खनकती हुई हँसी गूँज रही है । जरूर शशि की होगी । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रवि बाहर आगया है ।
बडे प्यार से कह रहा है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">शशि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मेरा टिफिन तैयार है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">?" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">सच कहा गया है
स्त्री ही स्त्री की सबसे बड़ी दुश्मन है । जिस व्यक्ति के दुर्व्यवहार से एक
अच्छी-भली पत्नी ने मौत को गले लगाया है उसी को अपनाकर क्या शशि ने अन्याय नही
किया ? ऐसे आदमी को तो उपेक्षा मिलनी थी पर शशिरानी कैसे हँस हँसकर बात कर रही है ? और रवि को क्या , उन्हें स्त्री की भावनाओं की कद्र कहाँ । वे तो मेरी मौत का जैसे इन्तजार ही कर रहे
थे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मुझे उनकी राह को
यूँ ही आसान नही करना था । मेरे होते हुए क्या सरेआम ऐसा कर सकते थे ? पत्नी के
रहते पुरुष दूसरी स्त्री के साथ रह भले ही ले पर उसे सम्मान हरगिज नही मिल सकता पर
अब तो लोगों की सहानुभूति भी है रवि के साथ । दूसरी पत्नी के साथ वह काफी खुश हैं । उसका
नाम लेते हुए लहजे में कितनी कोमलता है । रवि ने मुझे तो ऐसे कभी नही पुकारा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">.... हाय रीति झाडू
लगा रही है ! मेरी छोटी सी बच्ची । झाडू को उठा तक नही पारही । और कपडे भी कैसे
मैले</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कुचैले हो रहे हैं । मेरा बेटा बुन्दू बाहर खडा भूखा रो
रहा है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">शशि उसे झिडक रही
है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">---“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">अभी तो ब्रेड दी थी । इतनी जल्दी भूख आ भी गई ? कितना
खाते हो बेटा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">“</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">क्या बात है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">?"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रवि पूछ रहा है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">बुन्दू बहुत परेशान करता है । दिन में जितनी बार खाता है
उतनी ही बार लैट्रिन जाता है । मैं कहती हूँ लिमिट में खाओ वह भी टाइम से </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">बुन्दू सुन मम्मी क्या कह रही हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">ये मेरी मम्मी नही है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">बुन्दू
कह रहा है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">तडाक्</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">बुन्दू
के गाल पर रवि ने थप्पड मार दिया । बुन्दू रो पडा है । ओह क्रूर पिता । पर मैं भी
तो अपने बच्चों को छोड कर चली गई हूँ । मैं भी तो क्रूर माँ हूँ । मर कर मैं किसको
सजा देना चाहती थी पर सजा भुगत कौन रहा है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">रीति चीख</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">चीख कर
रो रही है </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">---"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मम्मी तुम कहाँ चली गईं हमें छोड कर </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> क्यों
चली गईं मम्मी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">..!" </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मैं तडफ उठी हूँ । पछता रही हूँ कि क्यों मुझे अपने
बच्चों का खयाल नही आया । बच्चों के लिये तो जीना चाहिये था । मैं अपने आपको रोक
नही पाती । बेतरह सुबकते हुए बच्चों को दिलासा दे रही हूँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">---<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">बेटा मैं कहीं नही गई । मैं हमेशा तुम्हारे पास हूँ ।
तुम्हें छोड कर कहाँ जाऊँगी मेरे बच्चो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">!"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">.....<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मम्मी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">sss</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मम्मी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"> ss...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">।
क्या होगया है तुम्हें </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> तुम रो क्यों रही हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">?" ---</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">कोई
मुझे झिंझोड क्यों रहा है ?</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">"मम्मी उठो । देखो
कितना उजाला हो गया है बाहर । मम्मी </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">sss
!"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">अरे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">
!" ...</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">मैं आँखें मलते हुए उठी और
पुलकित होकर रीति और बुन्दू को देखा । उन्हें छुआ । </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">"</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">अरे
मैं तो जिन्दा हूँ । तो यह सपना था </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">!"</span><br />
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">ओह मम्मी सपना देख रही थी ..</span><br />
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">पर सपना क्या था मम्मी </span><br />
<span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">कुछ नही बेटा , बस एक भटकाव था ..मैंने दोनों बच्चों को लिपटाते हुए कहा ... </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";">" आजकल कुछ ज्यादा ही दिमाग चल रह है तुम्हारी माँ का .</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">यह बुन्दू के पिता रवि थे। आवाज में भले ही वैसा ही उपहास था लेकिन अब मुझे उसका दुख नहीं है .क्योंकि मुझे अपने होने का अर्थ समझ में आगया है . यही सबसे अधिक महत्त्वपूर्ण है . और यह भी कि हर व्यक्ति अपनी तरह सोचता है जरूरी नही कि वह आपसे खुश रहे ही .फिर खुशी व सन्तुष्टि ही जीवन का आधार कैसे हो सकती है .राह में व्यवधान हों भी पर इसका हल आत्महत्या तो नही है .मौत को अपनाने का मतलब ,आप अपनी जगह किसी और के लिये छोड़ रहे हैं .</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">मैं चकित थी </span></span><span lang="HI" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">मृत्यु के साक्षात्कार का
अहसास भर ही किस तरह जीवन की हर कडवाहट को , हर अभाव को मामूली और हर दुख को
निर्मूल बना देता है और जीवन कितना अनमोल। जीवन के छूटने की कल्पना व अहसास कितना भयावह होता है... फिर जीवन से क्यों निराश
हुआ जाय ।</span><br />
<span lang="HI" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">क्यों उनके लिये रास्ता छोडा जाय </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal"; font-size: large;">जो
तुम्हें हटा कर अपना रास्ता बनाने में कोई संकोच नही करेंगे । जो आपके जाने की
उम्मीद व अरमान पाले बैठे हैं । </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal";"><span style="font-size: large;">बेशक यह
सपना ही था । पर अवश्यम्भावी । एकदम यथार्थ लगने वाला । पूरा यथार्थ न भी हो पर यह
स्वप्न कई सम्भावनाओं का अनुमान देगया । मुझे जैसे एक नींद से जगा गया । साथ ही
मेरी समझ में आगया कि अपने आपको मार लेना किसी समस्या का समाधान नही है । </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal"; font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com14tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-43281598617931238912015-05-05T13:10:00.003-07:002019-08-08T22:30:46.381-07:00मजबूरी <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
सन १९८० में लिखी गई यह कहानी एक रजिस्टर में दबी अचानक ही मिल गई .रचना का वर्ष भी उसी में लिखा था .अन्यथा मेरी स्मृति में थी ही नहीं . लकड़ी बेचकर गुजारा करने वाले सहारियों के संघर्ष को कुछ अंश में मैंने भी देखा है . यह छोटी सी कहानी उसकी एक छोटी सी झलक है .<br />
---------------------------------------------------------------------------------------------<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">किसी आहट से हडबडाकर हंसुली ने आँखें खोली .देखा कि धूप पियराने
लगी है .आसमान की ढलान से उतरते सूरज का चेहरा निस्तेज सा हो रहा था .पंछियों को अपने
घोंसलों में लौटने सुधि आरही थी . खेतों में किसान भी हल-फावड़े समेटने लगे थे . खूंटे
पर बंधे बछड़े-बछिया माँ की अगवानी में रंभाने लगे थे .सिर पर घास का बोझ लादे लौटती
किसानिनें हँसुली की ओर देखती कहे जा रहीं थीं –</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> बेचारी अभी तक यहीं बैठी है
.किसी ने नहीं खरीदीं इसकी ‘मौहरी’( लकड़ियों का गट्ठर ) .</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">अवसाद की मोटी सी धुंध हँसुली के मन पर जम गई . जाने किसका
मुंह देखकर चली थी आज .सबेरे की साँझा होने को आई ,अभीतक तक किसी ने उसकी लकड़ियों के
सही दाम नहीं लगाए . गाँव के उस छोर पर बनी हीरा की झोपडी से लेकर इस छोर पर बने पण्डित
सर्जूलाल के तिमंजिला मकान तक उसने चार चक्कर लगाए पर सबके मुंह पर एक ही बात चिपकी
रही –</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> अगर ‘उसने’
ने नौ लगा दिए हैं तो हम सवा नौ देंगे .जादा से जादा साढे नौ ..डाले तो डाल दे ..</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> चल तू
अकेली रह गई है सो दस रुपैया तक दे सकते हैं .नहीं ? तो फिर जा ..कही और ..इससे ज्यादा
तो कोई देगा भी नहीं .</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> देगा भी
नहीं ..</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> हँसुली
मन ही मन भुनभुनाई –</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> अभी पास के गाँव में उसकी साथिनों ने ऐसी ही मोहरी ,फिर कहो
तो इससे भी छोटी पंद्रह ..भली अट्ठारह में बेचीं हैं .</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> बेचीं
होंगी .</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">-कोई लापरवाही
से बोला –</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> आज तुम्हारी
गरज है ..नहीं तो सीधे मुंह बात भी नहीं करती हो </span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">.”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> तो...? </span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> –हंसुली को ताव आगया .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> मुफ्त में दे जाएं ? भैया यह तो सोचो कि हम कैसे-कैसे यहाँ
तक आते हैं . लकडियाँ बीनने में हाथ-पाँव लोहूलुहान हो जाते हैं ..</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> वो तू
जाने .</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> सरजू पण्डित
आकर बीच में ही बोल पड़े –</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> दस रुपए में देनी हो तो अभी मेरे घर डालडे .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">हँसुली ने देखा
कि पण्डित जी का चेहरा चमक रहा है . रोली का तिलक लगा है संपन्न दीखते है . दाम तो
सही दे ही देंगे .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> म्हाराज दस तो बहुत कम हैं . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">दिन भर की मजूरी में दिन भर का पेट तो भरे .आप अठारह नहीं
तो पन्दरह तो दे दें ...</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> हँसुली ने दीनता से कहा पर पण्डित जी बिना सुने ही भीतर
चले गए .वह मोहरी दीवार से टिकाए खड़ी रही .
</span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">तभी उधर से चमन बौहरे निकले . पंसारी की दूकान चलाने
के साथ ब्याज भी कमाते थे .सम्पन्न होने के साथ कंजूस भी थे . </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">आँखों को धूप से
बचाने उन्होंने हथेली को माथे पर छतरी की तरह तान रखा था </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">यों उन्हें लकड़ियों की जरुरत न थी .उनके कर्जदार साग-सब्जी
, घास-भूसा ,कंडे-लकड़ी उनके घर ऐसे ही डाल देते थे .ताकि बौहरे जी प्रसन्न रहें और
वसूली में ज्यादा कठोरता न दिखाएं साथ ही आगे जरुरत पड़ने पर रुपया देने में आनाकानी
न करें . </span><span lang="EN-US" style="font-family: "mangal";"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">लेकिन उन्हें पता चला कि एक ‘सहरनी ’( सहारिया आदिवासी) को
अभी तक कोई ग्राहक नहीं मिला है और सौदा सस्ते में पट जाएगा तो उन्होंने </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">आखों को और भी छोटी
करते हुए लकड़ियों का वजन अनुमाना .फिर हँसुली को देखा –सांवले चेहरे पर उभरी हड्डियों
के बीच गड्ढे में धंसी सी आँखों में उम्मीद की हल्की सी किरण , पीठ से मिलजाने को आतुर
सा ,पल्लू से दिखता अनेक सिलवटों वाला पेट ,खुरदरे हाथ-पाँव ,रूखे-उलझे बालों से बहती
पसीने की लकीरें ..सहानुभूति दिखाने का विचार हवा होगया . उपेक्षा से बोले --</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> माल तो नौ का भी नहीं है . पर तेरी हालत
देख मैं दस रुपए या दो सेर बाजरा दे सकता हूँ .</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> बाद में आठ भी नहीं मिलेंगे .सोचले ..</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> सारी मुफत में ही क्यों नहीं छुड़ा लेते
बौहरे जी ?"--हँसुली आहत होकर बोली--"अपने लिए कैसे हुशियार हो .कोई नोंन की डरी तो उठाले ...</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">नहीं तो न सही . तुझे जहां परता पड़े वहां
दे देना ..</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">चमन बौहरे ने बड़ी निस्संगता से कहा और बिना मुड़े सीधे चले गए .जाहिर है कि उन्हें सौदा हाथ से जाने की चिंता नहीं थी .</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">तब से दिन ढलने
को आया . हँसुली की मोहरी अभी तक ग्राहक के इन्तजार में थी .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> कैसे लोग हैं .</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">---हँसुली निराश होकर सोच रही थी .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> घर बैठे चीज माटी मोल चहिये इन्हें .पर
कैसे दे दें ? एक-दो मौहरी के लिए भूखे प्यासे जंगल में रातदिन भटकना पड़ता है .कांटे
लोहूलुहान कर देते हैं .उस पर नाकेदार सूखी टूटी लकडियाँ बीनने में दस झमेले करता है
.डरा-धमकाकर मुंह से कौर डरा लेता है . लोग जेब में रुपया ठूँसकर हरे-भरे पेड़ काट ले
जाते है .और चोरों पर तो कोई जोर ही नहीं होता .बस हम गरीबों का ही कोई आसरा नहीं है
.अठारह बीस की मोहरी दस में ! इतना घाटा कैसे सहे हँसुली ? दो दिन पेट भरने लायक बाजरा
आजाएगा दस रुपैया में .हल्कू ‘ताव’ (बुखार) से तप रहा होगा और उसका कहीं धुत्त पड़ा
होगा .ठीक दाम मिलने की आस में पूरा दिन ऐसे ही चला गया .आज भाग ही खोटा है और क्या...
</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> अभी तक नहीं बिची तेरी मोहरी ?</span><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal";">चमन बोहरे लोटा
लेकर दिशा-मैदान जा रहे थे .हँसुली को देख रुक गए .</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "times new roman" , serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal";"> मैंने तो पहले ही कहा था कि मेरे घर डालडे
..अब भी सोचले ..पर हाँ अब दूंगा नौ ही रुपए ..कोई जबरदस्ती नहीं है . तेरी इच्छा हो
तो ...</span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal";"><span style="font-size: large;">हँसुली ने बौहरे
को देखा .अपनी मोहरी को देखा .ढलते सूरज को देखा ,अपनी बस्ती की दो कोस की दूरी
देखी और हारकर मौहरी उठाकर मंगलिया के घर की और चलदी . </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com6tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-399192010047444702015-03-20T03:54:00.003-07:002021-12-27T09:56:22.647-08:00उमस भरी सुबह और एक फोनकॉल <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ट्रिनन्</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ट्रिनन्</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">....</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गुलमोहर कालोनी के एक
एम आई जी फ़्लैट में तीसरी बार फोन की घंटी बजी । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वैसे तो किसी का फोन
आना एकान्त की ऊब और घुटन को तोडता है । सारी
एकरसता को भंग कर पलों को तरोताजा कर देता है । हमें याद दिलाता है कि कोई है जो हमें
याद कर रहा है किसी बहाने सही । लेकिन कभी-कभी </span><span style="font-family: Mangal;">लोग आप अपने आप में ही इतने त्रस्त व उलझे होते हैं कि</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> फोन
आना किसी ढीठ पडौसी की अनावश्यक घुसपैठ सी भी महसूस होता है .</span></span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">बरसात की वह एक पसीने
भरी गिजगिजी सी सुबह थी । बादल कभी तो मनमाने तरीके से अपनी भरी गागर उँडेल जाते थे
तो कभी धूप चिलचिला उठती थी । हवा का कही नाम नहीं था .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उस समय सुबह तो क्या
कहें लगभग दोपहर होने वाली थी । लेकिन छुट्टी का दिन कम से कम कामकाजी लोगों के लिए
देर से ही शुरू होता है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">इस घर के चार प्राणी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">पैंतालीस
पार के गृहस्वामी सुधाकर राय </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">पत्नी अमला और दो बेटे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">बडा बेटा
सुधीर और छोटा विकास यानी विक्की , इसके बावजूद कि वे एक ही मंजिल तक जाने वाले एक ही गाड़ी में सवार मुसाफिर हैं वे अक्सर अपने आप में टकराते रहते है डलिया में पड़े बर्तनों की तरह ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बैठे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बैठे बेडौल
से होगए गहरे साँवले रंग के सुधाकर बाबू एक स्थानीय अखबार 'सान्ध्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सन्देश' के सम्पादक हैं । बाल खिचडी हैं । शक्ल-सूरत बाहरी तौरपर किसी कोण से खूबसूरत नहीं हैं, लेकिन आँखों में एक खास आकर्षण है . उनकी रचनाएँ ,आवाज और बोलने का तरीका भी इतना प्रभावशाली है कि लोग उनसे खासे प्रभावित होजाते
हैं । इसीलिये अखबार भले ही कुछ खास नही चलता पर सम्पादक जी का नाम खूब चलने लगा है
। यह उनके लिये आने वाले पत्र और फोन बखूबी बता सकते हैं । लेकिन घर में उनकी हैसियत ‘घर की मुर्गी ‘जितनी
भी नहीं है .बच्चों के लिए ,खास तौर पर छोटे
बेटे के लिए वे सिर्फ स्कूल की फ़ीस भरने या किसी कागज पर हस्ताक्षर करने वाले व्यक्ति
भर हैं और पत्नी के लिए बहुत जरुरी जरूरतों को पूरा करने वाला साधन वैचारिक स्तर
पर उनमें कोई समानता नहीं है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अमलादेवी छोटे कद और
गेहुँआ रंग की सामान्य चेहरे वाली एक बेबाक और रूखी महिला है । वह यों तो स्नातक है लेकिन बातों से ऐसा लगता नहीं हैं .हाँ दुनियादारी
के मामलों में उनकी छठी इन्द्रिय पति सुधाकर से भी बहुत आगे चलती है .यही कारण है कि
शहर से दूर गाँव में बसे परिचित और परिजन </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जो 'सुधाकर
भैया’ के घर आए दिन आ धमकते थे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">धीरे-धीरे आना भूल गए हैं । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधीर बढती हुई उम्र
का साँवला और सलोना लडका है । उसकी एक उपलब्धि तो यही है कि इन्टर की परीक्षा उसने
बिना किसी रुकावट के सेकण्ड डिविजन से पास करली है । दसवीं बोर्ड में दो विषयों में
रह गया था । इस बात को लेकर सुधाकर बाबू जब तब कहते रहते हैं कि’--"इसका कोई भविष्य
नही है । पता नही क्यों पढाई में मन ही नही लगता इसका</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">?"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अमलादेवी को पति की
ऐसी बातें अनाधिकृत चेष्टा लगती हैं । वह तुरन्त पति की बोलती बन्द करने के लिये एक
अचूक अस्त्र का प्रयोग करती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">---</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तो तुमने खुद कौनसे तीर मार दिये ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> रो धोकर बी एस सी तो किसी
तरह होगई पर एम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ए</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">की डिग्री तो आर्ट की बदौलत ही मिल पाई थी न ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बीच में बोलना जरूरी है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैंने तो सिर्फ सच कहा है .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सच कहने का दूसरा तरीका भी हो सकता है.</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुझे तो यही तरीका का
आता है । साफ कहना और खुश रहना .लपेटकर कहना तो मैंने सीखा ही नही है .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अच्छा ठीक है । अपना काम करो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">काम ही कर रही थी । तुम्हारी तरह नही कि फालतू कागज</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पत्तर फैलाए
सबेरे से बैठे हो । बच्चों को समझाने का भी एक तरीका होता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अगर तुम वह तरीका जानती हो तो समझाती क्यों नही हो .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्यों</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सारी जिम्मेदारियाँ मेरी ही हैं ? तुम तो बस पत्र</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पत्रिकाएं
पलटते रहो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">फोन पर बतियाते रहो अपने मित्र</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मित्राणियों
से </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मित्राणियों से
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुम्हें जलन होती है न ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“ऐसी ऐरी-गैरी औरतों से </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जलती है मेरी जूती .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुम लोग आराम से आपस में बहस करो । तब तक मैं लौटकर आता हूँ
</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधीर माता</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पिता की
इस तरह की फालतू बहस का फायदा उठाकर अक्सर बाहर निकल जाता है । अब उसे जाने के लिए
पूछने की भी जरूरत महसूस नही होती । जब चाहे वह दोस्तों के साथ फिल्म देखने या क्रिकेट
खेलने चला जाता है । पिता के कई बार यह समझाने पर भी कि ये खेल</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वेल छोड
किसी कम्प्टीशन की तैयारी करले </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वह रोज सुबह</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुबह बैट थामे घर से निकल जाता है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">विक्की जब देखो टी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">से चिपका
कार्टून देखता रहता है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अपनी उम्र से कही ज्यादा
आगे निकल गए लगते ये महाशय चूँकि परिवार में अकेले हैं जो कान्वेन्ट में अँग्रेजी माध्यम से पढ
रहे हैं इसलिये अपने भाई से ही नही </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">खुद को</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">अपनी माँ और पिता से भी अधिक समझदार मानते
हैं । और उनकी हर बात में मीनमेख निकालते रहते हैं ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पापा क्या बोला आपने’ डीफ’ ? यानी बहरा ?</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">इसे डीफ
नही ‘डेफ’ कहते हैं ।...हद है .. पापा शॅार्ट नही ‘शॅाट’ बोला जाता है । ‘आर’ साइलेंट
है यहाँ .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">” </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"></span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">विक्की इस बात से भी अक्सर नाराज रहता है कि पापा अपने पुराने तरीकों को छोड़ना ही नहीं चाहते .कही भी जाएंगे ,पैरों में वही पुरानी चप्पलें ,कंधे में लम्बा झोला लटकाए रहेंगे . विक्की कई बार टोक चुका है कि लेखक-संपादकों की यह कोई यूनिफार्म है क्या जो...पर पापा हमेशा अपनी राह चलते हैं . उधर मम्मी हैं... नाश्ता बनाने की बजाय या तो टी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पर मैच देखने बैठ जाती हैं या पापा से उलझने लगती हैं कि 'क्यों जी दाढी बनाते समय एक तरफ मुँह क्यों फुला लेते हो ? भद्दा लगता है । या तुम्हें शाहरुख क्यों पसन्द नही है सारी दुनिया क्या पागल है जो उसे पसन्द करती है ?</span></span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
</div>
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बिक्की</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बहुत होचुका अब टी वी बन्द करो और नहा लो .</span><span lang="HI" style="font-family: Times New Roman, serif;">"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अमलादेवी इधर से उधर उसे टोकती निकलती हैं पर विक्की उतनी
ही लापरवाही से चैनल बदलता रहता है ।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधाकरबाबू कुछ देर
गहरी और कुछ समझने की कोशिश भरी नजरों से उधर देखते हैं . </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">विकास</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुना नही माँ ने क्या कहा ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">किसकी माँ ने </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">आपकी या मेरी ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> विक्की फिक् से हँस पडता है
।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">देखा, कितना ढीठ होता जा रहा है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">और क्या होगा ! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जब बच्चों को कोई
देखने समझाने वाला न हो </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्यों ,तुम्ही तो
हर बार टोक देती हो ,मैं जब भी उन्हें कुछ समझाना चाहता हूँ कि</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> ,रहने दो अभी वह थका हुआ है ..कि अब तो वह पहले से समझदार
हो गया है, कि मैं कह रही हूँ ना ?, कि बच्चों को कहीं ऐसे समझाया जाता है ? जैसे पुलिस
अपराधी को .ऐसे में बच्चे क्या सीखेंगे ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“क्या </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">आज मुझसे लड़ने की ठान ली है? मेरा तो सिर वैसे ही भन्ना रहा है </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कमाल है . चोरी
और सीनाजोरी इसे कहते हैं </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">.”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधाकरबाबू निःशब्द
मन मसोस कर रह जाते हैं । आगे कुछ कहने का सवाल ही नही उठता । पत्नी से एक कहो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बीस सुनो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कि ...‘मेरा
तो सिर चकरा रहा है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कि घुटनों का दर्द जाता ही नही कि मैं ही जानती हूँ कि कैसे
काम चला रही हूँ । महाशय को तो दफ्तर से फुरसत ही नही है । और कैसे मिले ? दफ्तर घर
में जो आजाता है । खाना भी ऐसे खाते हैं जैसे खाकर एहसान कर रहे हों । मेरे भाई को
देखो कैसे भाभी के हर काम में हाथ बँटाता है । मेरी तो जिन्दगी चूल्हे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चौके में
ही गुजर चली...." वगैरा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वगैरा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">ऐसे में विवाद और तनाव से बचने के लिए सुधाकर राय का मन कोई 'खिड़की' तलाशता है जो इस बंद कमरे में कुछ ताजगी का अहसास हो.आने वाले फोन कॉल भी उनके लिये एक तरह की खिड़की ही होते हैं . </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">शायद </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">अमला भी इस तथ्य से अनजान नहीं है. </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">इसीलिए उसका ध्यान 'जो मिला है' उससे ज्यादा 'जो नहीं मिला या छूट गया' ,उस पर रहता है . इस तरह घर में अक्सर शीतयुद्ध का माहौल बना रहता है. </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">अब भी जबकि सूरज को
सिर पर आने में कम से कम ढाई-तीन घंटे थे, </span><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गुलमोहर कालोनी के उस एम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">आई</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">फ्लैट के माहौल में जाने किस बात पर पहले से ही अजीब सी खुन्नस थी . </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">मौसम की उमस से ज्यादा चुभने वाली थी विचारों की उमस.</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> </span><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जैसा कि अक्सर होता है.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> ऐसे में छोटी छोटी बातें भी उस खुन्नस को बढ़ाने वाली होतीं हैं . बार बार फोन का बज उठना भी </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">उन कई बातों में से एक है </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">.</span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">सुधाकर राय अपने आसपास ढेर सारी पत्रिकाएं बिखराए पसीने
में नहाए हुए जैसे किसी 'खिड़की' के खुलने की उम्मीद में </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">बैठे थे</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> .पंखा ऐसे चल रहा था जैसे अभी लम्बी बीमारी से उठा हो . सुधाकर ने
उठकर पंखा तेज किया लेकिन अमला ने तुरन्त आकर धीमा कर दिया ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह क्या मजाक है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मजाक नही जरुरी और सीरियस बात है । बिल कितना भरना पडता है
मालूम है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">नही</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बिल तो तुम भरने जाती हो न ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैं क्यों जाऊँ तुम्हारे होते ? मेरे तो घर में ही इतने काम
हैं कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाँ देख रहा हूँ .बहुत सारे काम हैं तभी तो दस बज रहे हैं । एक कप चाय
तक नही मिली .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्यों ? कभी खुद भी बना कर पी लिया करो. पता तो चले कि चाय
बैठे-बैठे नहीं बन जाती </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुबह से फालतू बैठे हैं । कभी किसी प्रकाशक को फोन लगाते
हैं कभी इस लेखक को और कभी उस लेखिका को . लेखिकाओं के लिए तो .. </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह कोई
काम है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अरे यार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बन्द करो अपनी ये बकवास । जो काम हो सके करलो नही हो ,मत करो
। बात खतम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="EN-US" style="font-family: Times New Roman, serif;">"</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अमला को इस बात की चिढ है कि पढने</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">लिखने की आदत ने सुधाकर की आदतें ही नही बिगाड दी हैं बल्कि
घर का माहौल भी उबाऊ बना दिया है । छुट्टी के दिन भी महाशय दफ्तर फैला कर बैठ जाते
हैं । या किताबों में आँखें गडाए रहते हैं और कुछ नहीं तो फोन पर कान चिपकाए रहते हैं
और घंटों तक फुनियाते रहते हैं । खासतौर पर महिलाओं से कुछ ज्यादा ही रूचि लेकर....कहो
तो दो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">दो हफ्ता शेव नही करें । दाढी को कटेरी के काँटों सी उगालें
और कहो रोज ही साबुन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">रेजर लेकर बैठ जाएं ।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अब भी वह किसी बात पर
कुढ़ी हुई थी और पति को सुनाती हुई बडबडाती जा रही थी—</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सम्पादक होने का मतलब यह थोडी है कि घर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बार और
बीबी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बच्चों को देखो ही मत ? यह तो नही कि पन्तनगर जाकर भैया से मिल आएं .शिल्पा की पढाई के बारे में राय लेने कितनी बार बुला चुके हैं पर महाशय के भाव मिलें तब ना ?कुछ नहीं तो बडी मण्डी जाकर हफ्ते भर की सब्जी ले आएं। किफायती पड जाती है और सब्जी की
चिन्ता नही करनी पडती । नही तो ठेले वालों से दुगने दाम देकर खरीदो वह भी पानी के छींटों
से जबरन ताजी बनाई हुई .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">" रोज सुबह एक ठेले वाला तो एकदम ताज़ी सब्जी लेकर निकलता है . वह नहीं खरीदी जाती . भला फिर मुझे टोकने का मौका कहाँ मिलेगा ?"</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">" हाँ खूब ताज़ी लाता है ! बीस रुपए किलो टमाटर चालीस में बेचता है .यह तो नहीं कि आदमी बचत की सोचे . मेरे भैया को देखो ..."</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“ अरे यार ! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुम और तुम्हारा भाई ! अपने काम से काम रखो । मेरे काम में अपनी नाक मत घुसेडा
करो समझी .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">----</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ऐसे में सुधाकर का धैर्य भी जबाब दे जाता है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाँ एक मैं ही हूँ जो तुम्हें निभा रही हूँ । तुम्हारे साथ
कौनसा सुख मिला है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तो जहाँ मिले वहाँ चली जाओ न ? हद होगई यार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">... </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अपने अलावा
किसी और को भी देखती हो ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैं नही देखती तो तुम्हारी और कौन बैठी है जो जिमा जाएगी
गरम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गरम फुलके ? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बन्द करो यह नाटकबाजी .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">विक्की चीख उठा । </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">इस
समय वह नमकीन का पूरा डिब्बा सामने रखे बैठा था और मुट्ठी भर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">भर के खा
रहा था ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह नमकीन क्यों खाया जारहा है ? नुक्सान नही करेगा ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> सुधाकर
ने तल्ख अन्दाज में कहा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">इसकी परवाह किसे है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">-- विक्की की आवाज भी जितनी
तीखी है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">लहजा भी उतनी ही रूखा है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">घर में ग्यारह</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ग्यारह बजे तक नाश्ता नही बनता । कुछ तो खाना पडेगा न ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधाकर ने कुढते हुए
घड़ी को देखा और एक असहाय सी दृष्टि पत्नी पर डाली जो लम्बे फूल झाडू से खडे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">खडे ही
आँगन में झाडू लगा रही थी । कमर स्थूल होगई है और पेट इतना निकल आया है कि झुकते नही
बनता । आलू</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चावल छूटते नही हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गृहमंत्री जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">!
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बालक क्या कह रहा है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-- पत्नी के मूड को ठीक करने और </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">माहौल को हल्का बनाने की गरज से कुछ परिहास के लहजे में सुधाकर ने कहा
पर अमलादेवी हैं जो खीज के खजूर पर चढ गई तो उतरती नही है आसानी से । झाड़ू लगाना रोक
दिया और चिढ कर बोली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुम्ही सुन लिया करो कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कभी । मैं
अकेली कहाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कहाँ मरूँ ? गेहूं धोकर सुखाने हैं .पलंग की दरारों में खटमल
होगए हैं । दवाई डालनी है । तीन दिन से कपडे इकट्ठे हो रहे हैं उन्हें</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बस ,बस सुन लिया </span><span lang="HI" style="font-family: Times New Roman, serif;">."</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधाकर
ने उकता कर कहा । अमला इतने कर्कश लहजे में बोलती है कि सिर दुखने लगता है । हर वक्त
काम की शिकायत । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">दरअसल काम उतना है नही जितना दिखावा तुम करती हो । सुबह बिस्तर
उठाने से लेकर रात को बिस्तर बिछाने </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मच्छरदानी लगाने तक कितने ही काम हैं जिन्हें मैं ही करता
हूँ ।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाँ बडे करते हो !....और करोगे नही क्या </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">घर की जिम्मेदारी
क्या मेरी अकेली की है ?</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ट्रिनन्</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ट्रिनन्</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">......</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उस खींचतान के बीच सुधाकर बाबू ने उस काले
से उपकरण को एक सुकून भरी नजर से देखा . जैसे अचानक खिड़की खुल गई हो .उमस के बीच एक ठंडी हवा का झोंका आकर रोम रोम को प्रफुल्लित कर गया .</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यह फोन उन्ही के लिए होना चाहिए . आज दफ्तर जो नहीं गए .बाहर के 'कुछ लोग' कम से कम उन्हें इतना चाहते तो हैं कि एक दिन भी संवाद न हो तो लगे जैसे कुछ छूट गया है .बेशक</span></span><span class="apple-converted-space" style="font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">ऐसा सोचना उन्हें बड़ा अच्छा लगा</span><span style="font-size: large;"> </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> .घर से तो दफ्तर बढ़िया है कि लोगों के साथ कुछ अपनेपन की बातें कहने-सुनने मिल जातीं हैं .</span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">पर आजकल होता यह है कि जब भी कोई फोन आता है उठाने के लिए </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">भले ही दौड़कर </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">सुधीर और विक्की आएं पर फोन को अमलादेवी ही उठाती हैं .</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">सुधीर बड़ा हो रहा है</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> और विक्की भी कम स्मार्ट नहीं . और पतिदेव के तो हाल ही निराले हैं .घर में होकर भी वे घर में नहीं होते . </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">इसलिए जब </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">सुधाकर राय </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">घर पर होते हैं ,अमलादेवी उन्हें वशभर फोन नहीं उठाने देतीं .</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">यह उनकी सजगता का एक नमूना है. प</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">र अक्सर होता यह है कि या तो कोई पतली सी आवाज आती है 'सुधाकर जी हैं ?" या फिर आवाज की जगह साँसों का सन्नाटा सा सुनाई देता है .</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">अमलादेवी का संशय बढ़ जाता है खीज भी . </span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“ कौन हो सकता है जो </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">फोन लगाता है पर बोलता नहीं ? कोई न कोई चक्कर तो है ."</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">"हाँ जरुर कोई भूत होगा ."--सुधाकर राय हँसकर कहते है .पर अमला चिढ़ कर बोली -</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">" क्यों चुड़ैल नहीं हो सकती क्या ? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">मैं कितनी बार कह चुकी हूँ कि आईडी कॉलर लगवा लो लेकिन मेरी बात का तो कोई असर ही नहीं है न ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">” </span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधाकर राय खूब समझते हैं कि अमला जानकर ही खुद फोन उठाती है. गज़ब की शक्की औरत है .</span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">सीधा आरोप लगा देती है कोई ‘चक्कर’ होने का .</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">इसे कौन समझाए कि चुपचाप </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">मानसिक स्तर पर व्यक्ति कहाँ कहाँ नहीं जुड़ता ,टूटता है ! वह भी जुड़े हैं और टूटे हैं लेकिन यह क्या जाने ! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">अमला </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">जाने कैसे इतना </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">नहीं समझ पाती कि सुधाकर राय जैसे अनगढ़ आदमी से कौन चक्कर चलाना चाहेगी ! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">वह</span><span style="font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">खामखाँ शक में उलझी रहती है .हालांकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;"> उन्हें पत्नी का यह संदेह अच्छा लगता है . कभी कभी ऐसे संदेह बढ़ाने में जैसे उन्हें रस मिलता है .</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> </span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"अरे भई</span> <span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सम्पादक के सम्पर्क में लेखक भी होते हैं </span><span style="font-family: Mangal;">,<span lang="HI">लेखिकाएं भी होतीं हैं .संपर्क बढ़ते भी हैं और इसमें आश्चर्य भी नहीं कि कोई रचनाकारा रचनाओं से भी कुछ आगे लगने लगे .अक्सर होता है ऐसा .." </span></span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">"होता है नहीं ,है मेरी आँखों के सामने . तभी तो कहती हूँ कि.... </span></div>
</div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<div>
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">ट्रिनन ..ट्रिनन ..</span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">ना इस बार फोन सम्पादक जी ही लें . अमला ने तय किया कि आज वह केवल सुनेगी .देखेगी कि सम्पादक जी का चेहरा क्या बोलता है .</span></div>
<div>
<span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">“ अब </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">अपना फोन तो उठा लिया करो.कि वह भी नहीं होता?</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">अमला चादर ठीक करते हुए व्यंग्यभरे लहजे में बोली ।</span></div>
</div>
</div>
</div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अपना</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> !..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">क्या मतलब है तुम्हारा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">?</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">—सुधाकर ने अमला के व्यंग्य को समझकर कहा . </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैं कोई जापानी या फ्रेंच थोडी बोल रही हूँ जो मतलब समझाना
पडेगा ?</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">नहीं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बोल तो हिन्दी ही रही हो पर तुम्हारे शब्दों के मतलब अलग
होते हैं न </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">?</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वही तो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चोर की दाढी में तिनका । खूब समझते हो पर अनजान बनते हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अरे भाई बात करो <b>,पता चल जाएगा कि </b>किसका है<b>.</b></span><b><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span></b><b><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><b><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पता तो तब</span></b><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">
चले जब कोई बात करे .तभी तो कह रही हूँ कि...बात करलो . फोन करने वाली को मेरी आवाज उसे पसंद नहीं है .सुनते ही फोन काट दिया .मैं दावे
के साथ कह सकती हूँ कि फोन तुम्हारे लिए ही था ."</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वाह मम्मी आप तो
बड़ी इंटेलिजेंट हो .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> विक्की हंसने लगा
</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बिना आवाज सुने ही पता लगा लिया कि वह
कोई महिला थी .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अब मेरी आवाज सुनकर
फोन रख दिया तो जरुर वह कोई महिला या लडकी ही होगी .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बेटा तुम्हारी माँ
शरलाक होम्स के खानदान से जो है ."</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बाप–बेटा ,खूब मजाक
उडालो पर मै घास नहीं खाती . दफ्तर की छुट्टी होने पर घर में जितने फोन आते है उनमें
से आधे ब्लेंक होते हैं .क्यों ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुधाकर ने कहा --</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुझे क्या मालूम
?</span><span lang="HI" style="font-family: Times New Roman, serif;"> और यह क्यों नहीं सोचती कि </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">फोन सुधीर या विक्की के लिए भी तो हो सकते हैं .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">”</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उनके सब दोस्त मुझसे बात करते हैं .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">आजकल लडकियाँ भी दोस्त होतीं हैं .और वे सबसे बात नहीं करतीं .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">” </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“ यह मजाक कुछ जमा नहीं . </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मेरे लडके तुम्हारे जैसे नहीं हैं .वे हर बात अपनी माँ को बताते है .और जब तुम घर में होते हो तब फोन पर न सुधीर के बोलने पर कोई बोलता है न विक्की के .फिर मैं तो पक्की दुश्मन ही हूँ .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">" भरोसा भी कुछ होता है कि नहीं ? "</span></span></div>
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">"भरोसा ? और तुम पर ? कौन करेगा ? देखने में सज्जन पर आचरण ? बिगड़ा हुआ है !"</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">'बिगड़ा हुआ ! क्या शब्द लिया है अमला जी ." सुधाकर राय को बात चुभ गई .</span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">"हिंदी में स्नातक उपाधि का कोई मतलब नहीं है सोच और अभिव्यक्ति बिलकुल जाहिल औरतों जैसी .</span><span lang="HI" style="font-family: Times New Roman, serif; font-size: large;">'</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तो क्या गलत कहती हूँ ? मर्दों को दूसरी औरतें ही ज्यादा अच्छी लगतीं हैं .तुम क्या कोई अलग हो ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span></span> </div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">.कितने मर्दों को जानती हो जो....?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सबको जानने की जरुरत क्या , तुम्हें जान लेना ही काफी है .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">नहीं अमला तुम मुझे नहीं जानती-समझती .—सुधाकर के अन्तर्मन से नीरव भाव-धारा फूटी—‘ तुम सिर्फ बहस करना और बात काटना जानती हो राजनीति के किसी दुराग्रही विपक्षी दल की तरह . आवाज कितनी रूखी ,आक्रामक और कर्कश होती है .दूसरी तरफ वे भी महिलाएं ही हैं ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">फोन पर कितनी कोमलता से बातें करतीं हैं . कितना सुकून मिलता है जब कोई इतने सम्मान के साथ बात करता है .यह अनुभूति भी कितनी मीठी होती है कि वे एक महत्त्वपूर्ण व्यक्ति हैं .किसी के लिए बहुत खास . इस तरह खास होना कितना मोहक होता है .बंद कमरे में अनायास ही कोई खिड़की खुल जाना किसे पसंद नहीं . </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पर घर तो जैसे अक्सर ही संसद भवन बना होता है . कैसी विडम्बना है कि जहां तन होता है वहां मन नहीं होता .</span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">अच्छा ! अच्छा
!... और क्यों गृहमंत्री जी , ये फोन क्या तुम्हारे लिए नहीं हो सकते ? ..समझा ..तभी तुम किसी को उठाने नहीं देतीं .."</span></div>
</div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अमला ने घूर कर देखा तो सम्पादक जी सम्हल गए -- </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">" मेरा मतलब है , </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ज्यादातर फोन तुम्हारे ही मायके से आते है और...</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाँ, तो ? जिसके होंगे वही तो याद करेंगे . तुम्हारा तो इतना
बड़ा कुरमा है .अपनेआप से कोई करता है कभी फ़ोन ? करेंगे भी तो ‘मिसकॉल’ . कंजूस नम्बर एक
. इधर से हम करें तो करलें. उस दिन तुम्हारी बहन ने ... </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">.</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अरे ! यह क्या तुम्हारी–तुम्हारी लगा रखी है . क्या मेरी
बहिन तुम्हारी कुछ नहीं लगती ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उन्होंने कभी समझा है मुझे अपनी ? हमेशा मेरी कमियां तलाशती
रहतीं हैं. </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुमने भी कौनसी कोशिश की है समझाने की ?"</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"हाँ तुम तो उसी का पक्ष लोगे .मैं तो ..." </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"दीदी को छोडो ,माँ
ने तो तुम्हें हमेशा बेटी की तरह रखा है .न मुझसे कभी कोई शिकायत नहीं की . न ही तुमसे कभी कुछ नहीं कहा . फिर भी तुम उन्हें दोष देती रहती हो .हमेशा रूखा बर्ताव करती हो . उनकी नजर से
भी कभी सोचकर देखा है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तुम लड़ना चाहते
हो मुझसे उन सबके पीछे ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">नहीं मैं बताना
चाहता हूँ कि दिमाग में बेवजह भरी बेकार बातों को निकाल दो ."</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कैसे निकाल दूँ
,जबकि तुम्हारे लिए वे आज भी मुझसे ज्यादा हैं </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">.इतनी दूर रह रहे हैं फिर भी मुक्ति नहीं है ..कभी घरवाले खून सुखाते हैं तो कभी...बाहर वालियाँ ..”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">—अमलादेवी रुआंसी होकर बोली . सुधाकर का भी गुस्सा फूट पड़ा
.</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">बिना सोचे समझे मुंह मत खोला करो समझी .अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> बकवास बंद करो और मुझे काम करने दो .शिकायतों के अलावा भी कुछ आता है ? जीना मुहाल होगया है . सिर्फ एक दिन की छुट्टी में घर रहना कितना कठिन होता है ! अच्छा हो कि कहीं बाहर चला जाया करूँ .</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">”</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हाँ हाँ ..मैं ही खराब हूँ . मेरी बातों में तो कांटे चुभते हैं न ? ऐसे आदमी
के पल्ले बंधकर मेरी तो जिंदगी बर्बाद होगई </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">—अमला ने चीखते हुए कहा . फिर रुआंसी होकर झाड़ू एक तरफ पटक दिया और अंदर वाले
कमरे में जाकर पलंग पर जा लेटी और सिसकने लगी. सुधाकरराय अवाक् देखते रहे . </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ट्रिनन ट्रिनन
...</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अब सुधाकरराय को गुस्सा आगया .चाहे </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">फोन</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> 'करने वाला' हो या 'वाली' हो . कोई भी हो . अपनी गृहस्वामिनी ही व्यथित हो तब
कैसा रोमांस ? कौनसी खिड़की ? .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हेल्लो , अरे भई </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">कौन हो ? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">क्या परेशानी है ? ...नहीं , मैं इस समय बात नहीं कर सकता .आपको यहाँ फोन करने की
जरुरत भी नहीं है . हाँ ठीक सुना .क्या ?...हाँ सीधे दफ्तर में भेज देना ..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> और फोन पटक दिया गया .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">विक्की इस घटनाक्रम से बेअसर टीवी देखता रहा . उसे पता है
कि मम्मी का इस तरह ‘कोपभवन’ में जाना हर तरह के झगड़े का क्लाइमैक्स होता है .बिगड़ा हुआ
यह मौसम कुछ देर बाद अपने आप ही ठीक हो जाएगा जैसे कुछ हुआ ही न हो . </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Times New Roman', serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तब तक सुधाकर राय किसी बेरोजगार व्यक्ति की तरह बैठे गर्मी
से निजात पाने के लिए बेहाल थे और हवा के साथ बारिश का इन्तजार कर रहे थे </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-34941582642282691082014-12-22T19:40:00.002-08:002014-12-25T09:30:59.371-08:00एक सर्द रात और पूरी ज़िन्दगी <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गायत्री ने रजाई को चारों ओर से दबाकर थोडी गर्माहट महसूस
करने की एक नाकाम सी कोशिश की ,पर रेतीली मिट्टी को तोडकर फूटती पानी की तेज धारा की
तरह सर्दी उसकी पसलियों तक धँस गई । दो दो स्वेटर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">स्कार्फ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">इनर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ऊनी मोजे तो वह सोते समय भी पहने हुए थी । यही नही रजाई के साथ एक शाल भी मिलाली थी । फिर भी सर्दी थी
कि रोम रोम में समा गई थी । उसे रह रहकर कँपकपी सी लग रही थी । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कुछ तो कमरा ही ऐसा है । बडी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बडी खिडकियाँ
</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जिनमें
किवाडों के नाम कागज के गत्ते लगे हैं ।वे भी पूरे फिट कहाँ हैं ? कहीं न कहीं सन्धि रह
ही गई है । हवा को आने के लिये कितनी जगह चाहिये ? कमरा एकदम बर्फ हो रहा था । उसपर बिजली
भी नही थी । मेला के समय तो पूरी पूरी रात बिजली की कटौती होजाती है । वैसे बिजली होती भी
तो क्या करती गायत्री ? हीटर जैसी कोई चीज अभी तक नही है उसके पास । लकडियाँ पिछले हफ्ते
की बारिश में गीली होगईं ,नही तो चूल्हा या अलाव जलाने पर कुछ राहत तो मिलती । </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उसे याद आया कि गाँव में
तो आग के सहारे ही लोग आधी से ज्यादा रात काट लेते थे । आखिरी चिनगारी बुझने तक लोग
राख कुरेदते रहते थे । बुझता हुआ अलाव या चूल्हा ही उन्हें गर्मी का अहसास कराता रहता था ।</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बचपन में वह जब छोटे भाई के साथ कस्बा में पढने जाती थी तब दिसम्बर-जनवरी की ठिठुरती सुबह में वे रास्ते
में आग जलाकर हाथों को गरम कर लेते तभी साइकिल चला पाते थे । यहाँ शहर में कहाँ लकडी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कहाँ अलाव ! गैस से कहीं गर्मी मिलती है ?</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"पिछले पैंतालीस साल में भी ऐसी सर्दी नही पडी ।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अखबार में
लिखा था । गायत्री को सर्दियों का आना बहुत अखरता है । सच तो यह है कि वह ठीक से तैयारी
भी नही कर पाती कि मौसम आ धमकता है । सर्दियों के कपडे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जो मार्च</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">- </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अप्रेल
में बाँधकर दीवान में रख दिये जाते हैं निकालकर धो सुखा भी नही पाती कि सर्दियाँ बहुत
ही अनचाहे मेहमान सी आ जमती है । हर साल सोचती रह जाती कि दो अच्छी रुई वाली रजाइयाँ
बनवाले .पिल्ले निकल आए हैं .बिछाने के लिए भी गद्दे होने चाहिए । जैसे उग्र भीड को रोकने में डण्डा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पुलिस असमर्थ
होजाती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कथरी भी नीचे से सर्दी को रोकने में नाकाम रहती है । </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">हर साल जाती सर्दियों
में वह ऊनी कपडे खरीदने का विचार करती है . जाते मौसम में कपड़े सस्ते मिलते हैं ,लेकिन तभी यह विचार उसे दुकान से लौटा देता है कि अभी पैसा डालना बेकार रहेगा .</span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">गर्मियाँ आने को ही हैं । सर्दियां अब पूरे एक साल बाद आएंगी .जब आएंगी तब देखेंगे. </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">सर्दी आ भी जाती हैं साथ ही हर साल की तरह पछतावा भी कि सेल से ही क्यों न खरीद लिये शाल और स्वेटर ?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गर्मियों में भी यही होता है .कूलर पंखे ठीक करवा भी नहीं पाती कि धरती तपने लगती है । जिन्दगी एकदम अस्त</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">व्यस्त
बस गुजरती सी चल रही है । सब कुछ अस्थाई सा । मुसाफिरखाने में ठहरे मुसाफिर जैसा . एक आलपिन के बिना सारे कागज बिखर जाते हैं जरा
से झौंके से। एक अभाव ने जैसे पूरे जीवन को ही खोखला कर दिया है । मोहित के पापा....</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पति का ध्यान आते ही गायत्री को तलवे में धँसे काँटे को कुरेदने
जैसी कसक महसूस हुई ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अकेलापन जब हावी होजाता है तब अकेलेपन के कारण पर ही सबसे
अधिक ध्यान जाता है । वैसे तो गायत्री अकेली नही है । दो बेटे हैं । आसपास ही देवर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">देवरानी
हैं । उनके बच्चे हैं और पास</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">पडौस के लोग हैं लेकिन कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कभी वह
सबके बीच बहुत अकेली होजाती है और उसका एकमात्र कारण होता है मोहित के पिता की कमी । </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ऐसे
में गायत्री अनायास ही केवल पति और पति से जुडी यादों में खो जाती है । पति नन्दकुमार जो उसे
परिजनों के हवाले छोड दूसरी दुनिया बसाकर पूरी तरह बेखबर हो गया है । जब उसने दूसरा घर बसाया था तब गायत्री ने अपनी ऐसी जिन्दगी की कल्पना नहीं की थी या कि नंदकुमार ने करने नहीं दी थी ? </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ऐसे में </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">विगत बीस वर्ष </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">गायत्री को पर्स से गिर गए बहुत जरुरी कागजात से लगते हैं ,जिनके बिना उसे न्याय नहीं मिल सकेगा . .सम्हालकर रखती तो....और फिर नींद कोसों दूर हो जाती है .</span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><br /></span></span>
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जीवन के प्रारम्भिक दिन जिस विश्वास के साथ शुरू हुए थे </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">,सीधी-सादी गायत्री सोच भी नही सकती थी कि आदर्श और नैतिकता की बड़ी-बड़ी बातें करने वाले नन्द कुमार का पाँव कहीं और भी फँसा है । जब सच सामने
आया । वह जड़वत रह गई । </span></span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">नन्दकुमार जाने कबसे एक अन्य स्त्री के साथ अलग दुनिया बसाए हुए था और उसे भनक तक नहीं थी. जब लगी तब मोहित दो साल का था और रोहित गर्भ में था ।</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> </span><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">समझ में ही नहीं आया कि क्या करे ! वह पूरी तरह से मंझधार में थी .</span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">पारिवारिक और सामाजिक ही नहीं मानसिक रूप से भी .</span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">और करती भी क्या कैसे ? तन-मन से </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">नंदकुमार ही उसका सर्वस्व था .को</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">ई कठोर कदम वह उठाती भी तो कैसे ? और उठाने की सोचती भी तो तब जब नन्दकुमार उसे सोचने देता . </span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वाक्पटु नन्द ने कृतज्ञता का ऐसा प्रदर्शन किया कि गायत्री की बोलती बन्द होगई ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“ गायत्री </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मुझसे गलती तो हुई है और तुम्हें पूरा हक है कि विरोध करो ,मुझे सजा दिलवाओ .</span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> मैंने तुम्हारे साथ छल किया है इसलिये तुम्हें रोकूँगा नही । लेकिन तुम अगर मेरी मजबूरी समझ जाओगी तो मैं निश्चित ही उसका मान जिन्दगी भर रखूँगा । तुम्हारा ऋण रहेगा मुझपर । अब तुम्हारे सामने दो रास्ते हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">एक मुझ पर केस करदो और सजा करवाकर मेरे माथे एक अपराधी पति और पिता का लेबल लगा दो दूसरा मेरे निवेदन को मानकर एक भरापूरा जीवन बिताओ जिसमें हमारे दोनों बच्चे तुम्हारे और मेरे स्नेह में पल बढकर बडे होंगे । क्या करना है ,यह तुम्हारे ऊपर छोड़ता हूँ ।इतना समझलो कि निकिता तो अनपेक्षित व अप्रत्याशित रूप से जीवन में आगई है .पर</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> तुम मेरी परिणीता हो और वह तो ऐसे ही है बस</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">....</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">“</span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">फिर साथ ही परिजनों की सान्त्वना</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> और
गर्भस्थ शिशु का मोह . </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">समाज और कानून के बारे में सोचने की जरूरत ही कहाँ थी ! सच तो यह है असली सजा व्यक्ति अपनेआपको </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">खुद ही दे सकता है .लोग जेल में जाकर भी नहीं सुधरते . नन्द खुद को अपराधी मान रहा है यह सजा क्या कम है ? </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">पर इससे भी आगे जो बात थी वह थी गायत्री का नन्द से लगाव उसकी बातों का भरोसा जो इस असहनीय स्थिति में भी कम नहीं हुआ था .</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">फिर सजा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">शिकायत किसकी करे ? उसकी जो खुद ही अपना अपराध स्वीकार कर सिर झुकाए खडा है ? उसका पति ? ..पति </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">, जिसके बिना जीना स्त्री के लिए कच्चे कगार पर चलना होता है .</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">बस उसने </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">अपने आप को समझा लिया । </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">पति से प्रेम </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">और</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"> सम्बल मिलता रहे बस और क्या चाहिए .जब पति ने उसे भरोसा दिया है तो चिन्ता किस बात की । दूसरी औरत क्या कर लेगी ? सबसे बडी बात थी बच्चों के भविष्य की । बच्चों को पिता का स्नेहमय संरक्षण मिलना
ही चाहिये जबकि वह दुनिया में है । स्त्री परिणय </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">प्रणय और
मातृत्त्व के नाम पर स्वाभिमान और सम्मान को भी एक तरफ रख देती है । यह उसकी उदारता
है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">मूर्खता है या महानता </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">पता नही
।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गायत्री ने इसे स्त्री की उदारता माना और पति को अपराध बोध
से मुक्त कर दिया । </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">लेकिन उदारता ही काफी नहीं होती ,इसे समझने में गायत्री को खासा समय लग गया . तब तक निकिता अपने चातुर्य से अपना दायरा इस तरह फैला चुकी कि गायत्री को धीरे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">धीरे खुद को समेटना पड गया. यहाँ तक कि उसे पाँव पसारना भी भारी पड़ने लगा .विरोध किस मुंह से करती ! दोष उसी को मिलता कि पहले तो विरोध किया नहीं ,अब हाय हाय करने से क्या होता है . शुरू में ही रोकना था न ? </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">निकिता ने तो वही किया जो अक्सर ऐसी स्त्रियाँ करती हैं.उसे क्या दोष . दोष है तो वह खुद गायत्री का जिसने अपने पाँव पर कुल्हाड़ी खुद ही मारली है .</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"ऐसा नहीं है "--परिवार व समाज में मान्य पत्नी गायत्री का असंतोष विद्रोह में न बदल जाए इसलिए </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">नन्द बड़ी चतुराई से काम लेता .खूब स्नेह जताकर कहता ---</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"यह तो तुम्हारी उदारता और शालीनता है .अच्छे परिवार के संस्कार हैं .यही तो </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ब्याहता पत्नी और दूसरी में फर्क होता है ."</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तब गायत्री कुलीनता व शालीनता के भार से झुकी चुप रह जाती हालाँकि कभी-कभी उसकी बातें </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">शिकायत का रूप ले लेतीं थी .आखिर वह भी एक स्त्री ही थी .</span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">लेकिन तब नन्द का स्वर और लहजा दोनों ही बदल जाते --</span><br />
<span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">गलती होगई जो इधर चला आया।"</span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">तो न आया करें अगर इतनी ही परेशानी होती है।"--गायत्री एक पत्नी के स्वाभिमान और अपनेपन की धोंस में कहती थी तब </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">नन्द</span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;"></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">गायत्री को दूसरी तरह से परास्त कर देता -- </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"मैं तो यह सोचता था कि कम से कम गायत्री तो मुझे समझेगी लेकिन अब यहाँ भी मुझे शिकवे-शिकायत सुनने मिल रहे हैं तो मैं क्या करूँ ? जीना मुहाल होगया है .कहीं चैन नहीं है..."</span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"ऐसे परेशान न हो . मैं अब कोई शिकायत न करूंगी ." </span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गायत्री पति की बातों से ऐसे पिघल उठती जैसे कि पति की परेशानी का कारण वही है .</span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यों नन्द का रास्ता आसान होता गया और गायत्री समझ ही नहीं पाई .नन्द हफ्तों तक नहीं आता और गायत्री बेचैन हो जाती . उसका अंतर चिल्ला-चिल्लाकर कह उठता कि उससे ही कोई भूल हुई है वरना वो इस तरह रुकने वाले नहीं हैं .भावनाओं पर गायत्री का वश नहीं . पति के सामने भूल स्वीकार करने में उसे जरा भी वक्त नहीं लगता . </span></span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">पिछली
बार भी किसी बात पर नन्दलाल नाराज होकर चला गया लौटकर न आने का संकल्प लेकर. </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">दो माह होने को आए . </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">एक बार भी नन्द ने गायत्री या बच्चों को पलट कर नही देखा । </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">शुरू में तो इस बार गायत्री ने भी सोच लिया था कि अब उन्हें जाने ही दो . बहुत हो चुका नाटक .ईमानदारी भी कुछ होती है . अपनी कही हर बात को हर बार भूल जाते हो. जाओ,रहो वहीँ </span></div>
</div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">लेकिन समय के साथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">साथ पति
से उसका आत्मिक जुडाव एक बार फिर नफरत को धूमिल करने लगा । भावनाओं का उफान किनारों से टकराकर
चीखने लगा कि ,"आखिर ये दूरियाँ क्यों ? उन्हें क्यों बढने दे रही है गायत्री, जबकि हृदय का बंधन आज
भी उतना ही मजबूत है । फिर काँटों की राह उसने भी तो आसानी से स्वीकार करली थी . सिर्फ इसलिए कि वह पति को खोना नहीं चाहती थी .जिसे भुलाया नहीं जा सकता उसके लिए कोरी अकड में क्या रखा है ? पति के जीवित होते हुए वह क्यों हर तरह से वंचिता रहे ! .." </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गायत्री की नसों में जैसे बर्फ जमी जारही थी । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जब नेचुरल
हीटर पास हो तो फिर कहाँ की सर्दी कैसी सर्दी ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">नन्द ने एक बार उसे बाँहों में भरते हुए कहा था । </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">यादों ने
उसकी दबी लालसाओं को अनायास ही जगा दिया । उसके सामने जाने कितनी जरूरतें मुँह फाड
कर खडी होगईं और सारी कटुताओं को निगल गईं । एक बर्फीला झौंका उसकी पसलियों को भेद
गया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">स्वाभिमान की ऊष्मा के साथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">साथ पति
को याद न करने का संकल्प भी ठण्डा होगया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">दो पल के
लिये रख छोडी चाय की तरह । ऐसा क्यों है कि पति के स्नेह और सम्मान के बिना उसे कोई
सुख</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">सुविधा या सम्मान सन्तुष्ट नही कर पाता । बच्चे माँ की एक
हँसी के लिये क्या कुछ नही करते । वह हँसती भी है पर हँसी खुद ही उसे खोखली लगती है
। उसे दो महीने ही दो साल क्यों लगते हैं कि कितना समय बीत गया पति को घर आए हुए ।
और यह जिन्दगी ठहर गई सी क्यों लगती है?</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जरूरतों की पूर्ति भी कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कभी कितनी
आवश्यक लगने लगती है ? उसके अन्तर से एक हूक सी उठी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">---</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उनसे क्षमा माँगलूँ । बुलालूँ उन्हें । आखिर उनसे मेरा सम्बन्ध
कोई ऐसा वैसा नही, सात फेरों का है । कहीं भी रहें । हैं तो वो मेरे पति </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जीवन के
प्रथम पुरुष । कोई भी स्त्री अपने प्रथम पुरुष को नही भूल पाती । फिर मैं तो पत्नी
हूँ उनकी । पति से क्षमा माँगने में क्या मान और क्या अपमान । और इससे भी बडी बात
है कि न पति के बिना स्त्री की राहें आसान होतीं हैं न पिता के बिना बच्चों की ।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">जब गायत्री के अन्दर पति प्रेम का सागर उमडता है तो किनारे
दूर तक भीग जाते हैं । उसे खुद में पच्चीस दोष नजर आने लगते हैं । </span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मैं क्यों तभी अपनी बात कहती हूँ जब वो नाराज होते हैं ।
जीवन का अब जो भी रूप है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">खुद गायत्री ने भी तो स्वीकार कर लिया था फिर किस बात का
मलाल ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वो रास्ता
बनाते गए वह पीछे हटती गई अब शिकायत किस बात की । कि शान्त रहकर उनकी बात क्यों नहीं
सुनती । नही ज्यादातर गलती उसकी खुद की है । उसे लगता है कि पति का दिल जीतने की कोशिशों
में कुछ कमी तो रही है । क्या वह कोशिश फिर नही होसकती । जरूर हो सकती है । होनी भी
चाहिये । दूरियाँ बढाने से बढती हैं . फिर पति बिना जीवन भी कोई जीवन है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">और उस सर्द खामोश रात में गायत्री एक बार फिर सिर्फ एक विह्वल प्रेमिका
की तरह अपने पति को याद कर रही थी । हमेशा की तरह ही ये वो पल थे जब उसके सामने सिर्फ
अपना प्रेम था । ऐसा प्रेम जिसमें प्रिय की खुशी के लिये कुछ भी करना कठिन या असंगत
नही लगता । इस भाव के सामने वह अक्सर सब कुछ हार जाती है । अब भी हार कर मन ही मन कहे
जा रही थी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कितने दिन होगए तुम्हें देखे बिना ! कितने कठोर हो ! मेरी
बातों का इस तरह बुरा मान गए । पर सच मानो तुम्हारे बिना जिन्दगी जिन्दगी नही है ।
जहाँ तुम हो वही मेरी खुशी है । मेरा जीवन है और मेरी मुक्ति है । काश एक बार सिर्फ
एक बार मेरे हदय में झाँकते और देखते कि कितना वीराना है वहाँ । पुकार है तो सिर्फ
तुम्हारी । तुम कैसे भूल गए कि तुम्हारी खुशी के लिये मैंने जहर भी पी लिया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">ऐसा जहर
जिसके विषय में कोई स्त्री विचारों में भी नही सोचना चाहेगी । सिर्फ इसीलिये तो कि
तुम्हें मेरे प्रेम पर विश्वास हो । इसके बाद भी मुझे जीवन का यह उजडा सा रूप मिल रहा
है । मुझे यूँ न उजाडो प्रिय । तुम्हारे बिना मैं जी तो सकती हूँ पर खुश नही रह सकती
किसी भी तरह । तुम मुझे गुनाहगार मानो पर दूर न जाओ । सजा दो । तुमसे दूर रहकर जीने
का अब साहस नही है मुझमें </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">। मुझे क्षमा करदो ,आ भी जाओ प्रिय ?"</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गायत्री के अन्दर उमडा सैलाब आँखों से उमड कर बहने लगा ।
चेहरा आँसुओं से भीग गया । और धार गर्दन से
होती हुई बालों में समाने लगी । शायद एकाध सिसकी भी निकल पडी होगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">मम्मी ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">--रोहित </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">कुनमुनाया । गायत्री का ध्यान बेटे की तरफ गया । </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"मम्मी क्या कोई बुरा सपना देखा ?"--आँखें मलता हुआ रोहित माँ को देख रहा था </span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">"रोहित ,मेरा प्यारा </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">मासूम बेटा ."--गायत्री जैसे सपने से जाग गई उसका यथार्थ , उसका वर्त्तमान और उसका भविष्य उसके दो बेटे , ...विसंगतियों से अभी पूरी तरह परिचित नहीं हैं फिर भी कही दब गए से लगते हैं . दूसरे बच्चों जैसी उनकी </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">कोई मांग नहीं होती . बच्चों जैसी जिद नहीं करते . </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">,बच्चे जिन्हें स्नेह और सम्बल की जरूरत है.</span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">अपनी उम्र से कई साल आगे जाकर खड़ा होगया </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">मोहित</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> बड़ों की तरह सोचने लगा है </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">.घर के कामों को एक जिम्मेदार व्यक्ति की तरह करता है लेकिन मैं उसे क्या दे रही हूँ ?एक रुखी उदासीन और वीरान माँ भला बच्चों को क्या दे सकती है ?" </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">गायत्री की </span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">सोच की दिशा ने एकदम मोड ले लिया । </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">नन्द ने जो भी किया उसका परिणाम मुझसे कही ज्यादा ये बच्चे भोगेंगे .अगर बच्चों को पिता का सही संरक्षण मिलता तो गायत्री एक बार अपना दुःख भूल जाती .</span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">बच्चों को पिता की कितनी जरूरत होती है ? पिता का जरा सा सम्बल ही उनके लिये बडा आधार होजाता है । </span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">पर पिता को तो यह भी ध्यान नही है कि दो मासूम उसका इंतज़ार करते रहते हैं ,जो उसके अपने हैं</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">क्या यह भी उसे मैं ही याद कराऊं? </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">गायत्री
के जख्म हरे होगए । </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">अपनी जिम्मेदारियाँ
निभाने की बजाय जो दूसरी दुनिया बसाकर बैठा है जिसने अपने वचनों का रत्तीभर पालन नही
किया उससे स्नेह की भीख माँगेगी गायत्री ? क्या उसकी जरूरतें इतनी प्रबल होगईं हैं
कि वह </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">उसके सामने </span></span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;">गिर जाए</span><span style="font-family: Mangal; font-size: large;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">जो उसके अधिकार और सम्मान को भूलकर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">उसके प्रेम
और समर्पण को ठोकर मारकर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">तन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">मन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: large;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: large;">धन से कहीं और समर्पित है ?</span><span lang="HI" style="font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: large;">“</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">बहुत मनुहार करने पर वह आ भी जाए तो भी क्या होगा ?</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">नन्द
उसकी मनुहार का अर्थ केवल उसके एक औरत होने से लगाता है । ऐसी औरत जिसे केवल पुरुष
का </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">प्रेम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">चाहिये । उसके प्रेम जताने का वही एक ही तरीका ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">....</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">गायत्री
को उबकाई सी आई । अपनाप से वितृष्णा हुई . स्नेह-विहीन संसर्ग, सतही और अनैतिक सा लगने वाला देहव्यापार ..पति कहलाने वाले व्यक्ति से क्या यही चाहती है गायत्री ? नहीं अब वह अपने बच्चों के लिए जिएगी .</span></span><br />
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">वह इतनी भी कमजोर नही कि कुछ पलों का सुकून पाने के लिये वह अपनी प्रतिबद्धता को छोड एक
गैरजिम्मेदार बेवफा और निर्मम पति को बुला कर उसके पैरों तले बिछने तैयार होजाए । क्योँ
भला ? सही रास्ता तो नन्द ने छोडा है । राह पर उसे आना चाहिये । नही तो फिर नही । गायत्री
भटके हुए आदमी के पीछे अब हरगिज नही भागेगी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;">। हरगिज नहीं ...</span></span><br />
<span style="font-family: Mangal; font-size: large;">"हाँ बेटा ,एक बुरा सपना देखा था . पर अब ठीक हूँ ."--गायत्री ने बेटे को गले लगाकर कहा . </span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal;"><span style="font-size: large;">तभी चिडियाँ चहचहाने लगी । गायत्री ने एक सन्तोष के साथ दोनों
बच्चों को देखा और बिस्तर छोड दिया ।</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal; font-size: 10.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-hansi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-85354119116475409002014-09-16T11:02:00.011-07:002021-01-31T16:58:02.653-08:00सजा<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">थकी--हारी नमिता जब घर में
आई तो उसकी थकान और बढ़ गई । जहाँ देखो चीजें बेतरतीब बिखरी पड़ीं थीं । निखिल मैगी
बनाने में तीन बर्तन खराब करके वहीं प्लेटफार्म पर सरका गया था । मसालादानी खुली
रखी थी और आलू-प्याज के बिखरे छिलके जैसे उसकी खिल्ली उड़ा रहे थे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">सौमित्र को भी , जब तक
घर में रहा अपने जाँघिया बनियान बाथरूम में ऐसे ही छोड देने
की आदत थी . चाहे उन्हें माँ धोए या कपडे धोने वाली । अरे ! हाँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">या</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">के लिये
तो कोई विकल्प ही कहाँ है पन्द्रह दिनों से । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">किशोरीबाई छुट्टी पर है ।
अच्छा है कि कामवालियों को छुट्टी तो मिल जाती है । घर की बात छोड़ें </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नमिता को
तो एक सी. एल. के लिये प्राचार्य कक्ष के कितने चक्कर लगाने पडते हैं । कोई ठोस
कारण बताना होता है । तब भी छुट्टी मिल जाए तो गनीमत है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">और पतिदेव की तो बात ही
निराली है । उनका वश चले तो कुल्ला भी पलंग पर ही करें । अखबार पूरे कमरे में
बिखरा था । जैसे कोई मशीन को सारे पुर्जे खोले बिना ठीक नही कर सकता उसी तरह वे
अखबार को भी अलग-अलग पेज करके पढते हैं । और सारे पेज यहाँ वहाँ छोड देते हैं ।
नमिता को इस आदत से बडी चिढ़ होती है । उसे अखबार पढना होता है तो तारीख देख-देख
कर पहले सारे पेज जोडने होते हैं । नही तो तीसरा पेज चार दिन पहले का पढो और छठा
पेज पिछले महीने का । इसी झंझट के कारण वह अक्सर अखबार पढ ही नही पाती । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">उसके स्कूल जाने के बाद
जरूरत होने पर साहब जी चाय बना कर तो पी लेते हैं पर चाय पिये कप किस अलमारी में
मिलेंगे पता नही । कम से कम चीजों को अपनी जगह पर तो छोडा जा सकता है न </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">कि उसमें
भी भारी मेहनत लगती है । नमिता एक साफ-सुथरे व्यवस्थित घर की कल्पना में ही अधेड
हो गई है । वह कभी-कभी अपनी यह खीज प्रगट करने से रह नही पाती और तब उसे तडाक् से
पति की ओर से जबाब मिलता है----</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"अरे ! तो ठीक है न !
तुम भी मत करो । पडा रहने दो यूँ ही सब । और नही तो फिर बड़बड़ाओ मत ।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"मम्मी पता नही क्यों
टेंशन लेती रहतीं हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">?" <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"अरे बेटा ! मम्मियों
की तो आदत होती है कुछ न कुछ मीन-मेख निकालने की । पर कोई दिल से नाराज थोडी होतीं
हैं ।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">पति और बेटों की मिली जुली
प्रतिक्रियाएं ..। सारी बातें सहज और आम हैं लेकिन नमिता को अब ये ही बातें पीडा
देने लगीं हैं। पहले जिन बातों को वह परिहास मानकर मुस्करा भर देती थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">वे असहज
व चुभने वालीं होने लगीं हैं । क्योंकि इनमें वह संवेदना और अपनापन नही है जिसकी
जरूरत नमिता को अब ज्यादा महसूस होने लगी है । वह अक्सर थकान महसूस करती है जो काम
से उतनी नही होती जितनी सबकी बेपरवाही से , उसके अकेलेपन और परेशानियों के प्रति
उदासीनता से यह कुछ उम्र का प्रभाव है और कुछ उम्मीदों के धूमिल होजाने का .बड़ा
बेटा सौमित्र जो माँ की हर परेशानी का बहुत ध्यान रखता था . माँ को पास बिठाए बिना
वह खाना तक नही खाता था ...उसके पिता तो उसे माँ का बेटा कहकर बुलाते थे . नौकरी
और शादी के बाद जैसे भूल ही गया है . नमिता ही फोन करती है तब उसे ध्यान आता है ओ
मम्मी आजकल काम कुछ ज्यादा है ..काम ज्यादा होना बेध्यानी का कारण नही होता इसे
नमिता महसूस कर सकती है . निखिल कहता है—</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मम्मी यू
शुड हैव चेंज योर थिंकिंग ..समय बदल रहा है . भैया अब उतने छोटे तो नही रहे ...</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">.नमिता क्या यह सब जानती
नहीं...वह भी नौकरी करती है . जानती है समय के साथ कुछ बदलाव आते ही हैं पर बदलाव
का मतलब स्नेह और रिश्तों की ऊर्जा खत्म होना तो नहीं है ..निखिल को तो कॉलेज और
दोस्तों से फुरसत ही नही मिलती . नमिता को यह भावनात्मक अकेलापन अखरता है . </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">स्कूल में स्टाफ की
महिलाओं की बातें उसकी इस अनुभूति को और भी प्रखर बना देतीं हैं जो बड़ी
निश्चिन्तता के साथ अपने घर और बेटियों के बारे में करतीं रहतीं हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मेरी बेटी लन्दन में
कम्पनी-मैंनेजर है . पर सोने से पहले जब तक मुझे फोन नही कर लेती तब तक उसे चैन
नहीं-नीलिमा कहती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">" भई मैं तो बहुत मजे
में हूँ . जब घर पहुँचती हूँ मुझे चाय का कप तैयार मिलता है ।"--माधुरी कहती
है---"मेरी बेटी ऋचा मेरी हर बात का बड़ा ध्यान रखती है । मम्मी को क्या
अच्छा लगता है क्या नही । अगर जरूरी लगता है तो टोकना भी नही भूलती कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मम्मी
रात में कितने बजे तक काम करती रहती हो तबियत खराब होजाएगी । ठण्डी रोटी क्यों खा
रही हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">रात को थोडा दूध भी लिया करो . पापा भी तो लेते हैं ना.....
।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"अरे मुझे तो यह भी नहीं
सोचना पडता कि मुझे कब क्या पहनना है "---जया बीच में ही बोल उठती है---
"हमारी पूनम जितनी पढाई में आगे है उतनी ही कला-पारखी भी है . मेरे कपड़ों का
चुनाव वही करती है जिनका डिजाइन और क्वालिटी आप सब देखतीं ही हैं . और उतनी ही
जिम्मेदार भी है । भाभी का मुँह नहीं देखती ,कालेज जाने से पहले अपने और मेरे आधे
काम निपटा जाती है । यही नही बिल वगैरा वही भर आती है । अपने पिता को भी परेशान
नही होने देती जरा भी ।"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नीरा कहती है--"मेरे
घर में बेटा नही हैं। सच कहूँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">पहले तो मुझे बहुत बुरा लगता था लेकिन मेरी बेटी और
दामाद के व्यवहार ने मेरा वह दुख जाने कबका मिटा दिया है । बेटी तो अपनी है ही पर
दामाद भी अपनी माँ से ज्यादा मेरी परवाह करता है ."</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"देखा जाए तो लडकों
का सुख तो बचपन तक ही है और ज्यादा समझो तो विवाह होने तक । विवाह के बाद अब
लडकियाँ नही लडके पराए हो जाते हैं । लडकियाँ तो विवाह के बाद भी अपने माता-पिता
का कितना ध्यान रखतीं हैं ." </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मिसेज शुक्ला आज जैसे
नमिता को सुनाने के लिये ही बड़े गर्व से कह रही थीं । उनके पास एक से बढ कर एक
डिजाइन के पर्स और ज्वेलरी सैट हैं । सब उनकी बेटी अमेरिका से भेजती रहती है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">और ...दूर क्यों
जाएं..नमिता की अपनी बहू शालिनी भी तो अपनी माँ का कितना ध्यान रखती है । जब तक
फोन पर माँ से बात नही कर लेती सोती नही है । माँ को कितनी आत्मीयता से हिदायतें
देती रहती है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">जरा भी तबियत खराब होने पर
नाराज होती है पर उस नाराजी में भी कितना स्नेह रहता है कि "आलू और चिकनाई कम
से कम खाया करो माँ । कि बी.पी. कैसे बढ गया । चिन्ता कर रही होगी .जरूर पापा ने कुछ कह दिया होगा . तुम मत सुना करो
किसी की बात । मैं भाई और भाभी को भी समझाऊँगी । उनके लिये क्या माँ का ध्यान रखना
जरूरी नही है क्या </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">?.... </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">और नही तो कुछ दिन के लिये यहाँ आ जाओ । मन लग जाएगा
।" </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">और जब भी शालिनी की माँ
यहाँ आती है उसका उल्लास देखते ही बनता है । सौमित्र की भी हर कोशिश यही रहती है
कि वे खुश रहें . उनकी इच्छाओं व सुख सुविधा का ध्यान रखा जाता है . उसके लिये
इतना कौन कहाँ सोचता है . सचमुच बेटी माँ
के लिये ससुराल में रह कर भी कितना सोचती है और करती भी है ! कितनी आत्मीयता होती
है दोनों के बीच ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नमिता ने पहले इन बातों पर
कभी गौर नही किया . पर अब थके हारे तन-मन के कोने से एक आवाज गूँजती है । काश आज
उसकी बेटी होती... बेटी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">कुछ नही भी करती तो भी इतनी लापरवाह नहीं होती </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">माँ के
साथ सहानुभूति तो रखती ही । नमिता का दिल-दिमाग एक गहरे खालीपन से भर जाता है ।
अन्दर से एक हूक सी उठती है----"काश यह सब उसने तब सोचा होता ..अपनी बेटी की
अच्छी देखभाल की होती.... आह.. "</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नमिता अनायास ही जैसे अतीत
की गहरी गुफा में चली जाती है । गुफा के अँधेरे में भी स्मृतियों की चिनगारियाँ
चमक उठतीं हैं . गरम झुलसाता हुआ सा उजाला... </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">बीस-बाईस वर्ष का सूखा घाव
जैसे फिर हरा होने लगा .</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नमिता का विवाह उस उम्र
में होगया था जब वह विवाह के सही मायने भी नहीं समझती थी. विवाह यानी सपनों के
राजकुमार का आना और उसे अपने साथ एक सुन्दर दुनिया में ले जाना . उस राजकुमार ने
मन के कच्ची दीवार पर जाने क्या लिखा कि बस वही वह रह गया नमिता की दुनिया में .
वह दिन कहे तो नमिता को दिन ही दिखे भले ही शाम या रात हो . यह एक अच्छी पत्नी का
धर्म माना जाता है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">जब वह पहली बार गर्भवती
हुई तो पति ने उसे खुशी के मारे बाँहों में भरकर ऊपर उठा लिया और झूमते हुए कहा—</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मुझे तो
बेटा चाहिये . मेरा शेर जिसे देख मेरी छाती चौड़ी होजाए ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">”<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">पति की ऐसी लालसा देख नमिता
ने भी ईश्वर से प्रार्थना की कि हे प्रभु गर्भ में पल रहा बच्चा बेटा ही हो .</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">वह बचपन से ही सुनती और
देखती भी आ रही थी कि उसके गाँव में पहला बच्चा लड़का होने की ही उम्मीद की जाती
थी .लड़की होने पर बहुओं को क्या कुछ नहीं सुनना पड़ता था . उसके साथ अपराधियों
जैसा बर्ताव होता था . न उनकी देखभाल होती और न बच्ची की . जबकि बेटे के जन्म पर
तोप गोले चलवाए जाते बताशे बाँटे जाते . गीत-बधाए होते ..रानी भाभी को जब टीनू हुआ
था उन्हें पानी में हाथ भी नहीं डालने दिया जाता था .पोते के फरुआ-कच्छी तक दादी खुद
धो डालती थी . हर समय जच्चा के दरवाजे पर अंगारे सुलगते रहते थे । बुरी हवा से
बचने के लिये उसमें गन्धक डाला जाता था । हर किसी को जच्चा के कमरे में आने की
इजाजत नही थी . नवजात की कोमल कलाई में नजर से बचने के लिये हींग-राई बँधा काला
कपडा बाँध दिया गया था । भाभी को महीना भर सोंठ के लड्डू और हरीरा दिया गया था . सवा
महीना तेल-मालिश करवाई गई । और धूमधाम से दष्टौन किया गया । लड्डू बाँटे गए . उसके
दिमाग में यह सब स्थायी होगया .</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">विवाह के बाद ससुराल में
वह विचार और पुष्ट होगया . सास के मुँह से भी कई बार सुना ---</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">बिटिया साठ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">तौऊ बाप की नाठ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">. फिर लड़की
जन्म के साथ दस जंजाल लाती है . उसकी रखवाली करो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">घर-वर
तलाशो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">दस जगह की खाक छानो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">लडके
वालों के तमाम नखरे सहो .भारी-भरकम दहेज दो उस पर भी लडकी ससुराल में सुखी नहीं तो
जीवनभर का क्लेश .....बस पहली बार एक बेटा हो जाय फिर बाद में कुछ भी हो ."</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">अगर बेटी होगई तो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">?---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">एक दिन
नमिता ने पति के बालों में उँगलियाँ चलाते हुए पूछा . इस बहाने वह पति के मन की थाह
लेना चाहती थी . पति ने भी परिहास के बहाने सच उगला --</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"तो माँ बेटी दोनों को
देश निकाला ." </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">अगर उसे बेटी हुई तो सबसे पहले तो पति की नजरों से गिर
जाएगी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">.’</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">--नमिता मन ही मन सिहर उठी थी .हमारे समाज में स्त्री के
लिये पति की स्वीकृति और सहमति कितनी आवश्यक होती है. बेटी के जन्म की कल्पना से
ही उसका सुन्दर सपना बिखर गया .जैसे पुल टूटने पर यातायात अस्त-व्यस्त हो जाता है
. अगर सचमुच ही ऐसा हुआ तो ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">और सचमुच वही होगया ....</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">अस्पताल में घंटों तक दर्द
की कई लहरों के गुजरने के बाद नन्ही सी रुलाई फूटी तो नर्स की ने कहा—</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">बधाई हो
लक्ष्मी आई है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">.” <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नमिता को पलभर को एक
अपूर्व सा अहसास हुआ पर वह दूसरे ही पल उसके कानों मे एक रूखी सी आवाज आई </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">धीधरिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">’</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"> आई तो काहे की बधाई </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">'--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">सास ने मुँह
बनाकर कहा और घर चली गई । पति सुजीत भी उसे निराशाभरी नजरों से देखते हुए उसे
अकेली छोड़ गया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">वैसे ही जैसे हारा हुआ चुनाव-परिणाम मिलने पर समर्थक चले
जाते हैं । नमिता को घबराहट महसूस हुई जैसे कि वह कोई गंभीर अपराध कर बैठी ....</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">अस्पताल में रह गई सुजीत
की बुआ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">“कोई बात नहीं बहू...”—सुजीत
की बुआ ने समझाया . नमिता का उतरा चेहरा देख . </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">“बच्चा जब सामने रहता है
तो बेटा हो या बेटी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">प्यारा लगने लगता है .”</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">तीसरे दिन छुट्टी करवा कर
घर भी उसे अकेली जेठानी लेकर आई । घर पर ऐसे सन्नाटा पसरा था जैसे व्यापार में कोई
बडा घाटा होगया हो या किसी ने सारी सम्पदा चोरी होजाने का समाचार दे दिया हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">अस्पताल से छुट्टी कर नमिता
घर पहुँची तो जच्चा के आगमन और स्वागत की कोई तैयारी नही की गई . मिठाई और
गीत-बधाई का तो सवाल ही नहीं .. उसे याद है कि सौमित्र के आगमन पर कितने पटाखे
चलाए गए थे .कितनी धूम थी घर में .. इस बार माहौल एकदम शान्त था . कोई चहल-पहल
नहीं थी . बस </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नहान</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">के लिये नीम का पानी उबाल दिया . नहान के बाद नमिता को
हल्के-फुल्के नाश्ते के बाद चाय दी .
मेवागुड़ न हरीरा ...! " </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नमिता के मन में फाँस सी
करक उठी . एक बच्ची को जन्मने के कारण वह अपने ही घर में पराई सी होगई थी .पराई
नहीं अपराधिनी .. वह घर के कामकाजों में लगी रहती और बेटी उपेक्षिता सी एक तरफ पडी
रोती रहती । सुजीत निरपेक्षता से देखते हुए निकल जाते .नमिता का मन डगमगाने लगता ।
सास तो सास पति भी नाराज हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"नाराज न होऊँ तो
शाबासी दूँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">बडा किला फतह करके दिया है न तूने </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">.. जाने
किस किसके हाथ जोड़ने पड़ेंगे . किस किसके दरवाजे पर माथा टेकना होगा ." </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">सौमित्र जैसी नहीं है
...अपनी माँ पर गई है .—सास की मुँहलगी पड़ोसन कह रही थी -- एक तो लड़की ऊपर से
कमसूरत ..मुसीबत ही है ..लड़कों का रंगरूप कोई नहीं देखता पर लड़की तो .....नमिता का
अपराध-बोध और बढ़ गया . बेटी को जन्म देकर वह जैसे अपने स्थान से गिर गई । अपने
पति की इतनी उपेक्षा सहन करना उसके लिये सबसे कठिन काम था । उसका एक ही दायरा था
पति की अनुकूलता उसकी सोच के अनुसार ही ढलना । पति प्रसन्न तो जग प्रसन्न . </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">उसे आज हैरानी होती है कि सौमित्र
के पापा की बात को वह किस तरह आँखें बन्द कर स्वीकार कर लेती थी .किस तरह अपने
वात्सल्य को अनदेखा कर उनकी इच्छानुसार चलती थी .छोटे भाई के विवाह में हो रही
फोटोग्राफी में उन्होंने बच्ची को गोद में नहीं लेने दिया था नमिता को . कहा----"
उसे फोटो खिंचवाने लायक बड़ी तो होजाने दे .. गर्दन भी नहीं सम्हल रही ... " और
उसने बिना कोई आग्रह किये बेटी को पलंग पर लिटा दिया . आज उसका फोटो तक नहीं है .</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">उसकी स्थिति किसी
महत्त्वपूर्ण परीक्षा में फेल होगए विद्यार्थी जैसी थी ..ममता के स्रोत बन्द होगए
. छातियाँ सूख गईँ ..बच्ची भी सूखती गई . शायद वह भी माता-पिता की उपेक्षा नहीं सह
सकी इसीलिये एक दिन वह माँ को ग्लानि और सारे तानों-उलाहनों से मुक्त कर गई .कुछ
दिनों के लिये नमिता को लगा कि वह अन्दर से खोखली होगई है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">उसमें अब
माँ बनने की न तो क्षमता है न ही उसका कोई अधिकार है । लेकिन अनचाहे ही जब गोद में
बहुत जल्दी सौमित्र आगया तो वह बेटी के दुःख को पूरी तरह भूल गई । सौमित्र के बाद
निखिल ..नमिता की जिन्दगी एक बार खिल उठी . बेटी की याद से हल्की सी दर्द की लहर
उठती जो निखिल सौमित्र की लुभावनी क्रीड़ाओं में विलीन हो जाती ... </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">लेकिन अब सोया दर्द जाग
उठा है . उसे महसूस हो रहा है कि असल में वह अपराधियों का जीवन जी रही है । अपराधी
जो भले ही अपने किये को भूल गया हो पर उसे कभी न कभी दण्ड मिलता ही है । नमिता
ईश्वर की भेजी उस पवित्र आत्मा का सम्मान न कर सकी तभी तो उसे यह अकेलेपन की सजा
मिली है । पति के लिये वह हर आवश्यकता को पूरी करने वाली मशीन और बहू-बेटों के
लिये वह सिर्फ घर व रसोई सम्हालने और पोते-पोतियों की देखभाल करने वाली महिला है .
माँ तो जाने कहाँ कबकी विलीन होगई है . शायद तभी जब उसने अपनी बेटी को खो दिया ..</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">हाय वह कैसी हृदयहीन थी ।
मन में पति की मानसिकता का विरोध पालना तो दूर उसने एक बार भी उलट कर नही सोचा कि
वह अब सबसे पहले माँ है . एक मासूम बच्ची की माँ . बेटी के लिये कोई भी कठोर होजाए
पर माँ कैसे कठोर होसकती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">क्यों </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">क्यों उसने खुद बेटे और बेटी में इतना भेद भाव माना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">जबकि वह
खुद एक स्त्री है . सृष्टि में जितनी भूमिका पुरुष की है उतनी ही स्त्री की भी है
फिर क्यों बेटी के जन्म पर इतना विषाद </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">और क्यों इसके लिये सिर्फ माँ ही जिम्मेदार माना जाता
रहा है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">? <o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">वह </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">नमिता
सचमुच एक हृदयहीन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">कमजोर व कठोर माँ .. माँ जो बेटी के आने पर शर्म और
संकोच से भर उठी थी कि बेटी उसके पति और परिजनों को स्वीकार न थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">कि बेटी
उसके लिये उपेक्षा व अपमान का कारण बन गई थी । कितनी गलत और कमजोर सोच थी नमिता की। सिर्फ कुछ लोगों की सोच के कारण वह
माँ एक के दायित्त्व को ही दरकिनार कर बैठी ।
</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">उस प्रसंग को याद कर नमिता
की आँखें छलछला आईं । खुद को ही हजार बार धिक्कारा । पति और परिवार से कहीं अधिक
दोषी वह स्वयं है । कैसी स्त्री है वह । कैसी माँ । माँ के नाम पर एक कलंक ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">"मेरी बेटी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मैं
तुझसे क्षमा नही माँगूगी क्योंकि मेरा अपराध क्षम्य है ही नही । " --नमिता
ग्लानिबोध से पिघल कर बोल उठी ---" मैं तुझे सम्हाल न सकी । काश तुझे बचा
सकती । तुझे छाती से लगा कर पाल-पोस कर बडी करने का हौसला जुटा सकती । तेरी माँ
होने पर गर्व कर सकती । जो मुझे करना चाहिये था । मैं माँ के नाम पर सचमुच एक कलंक
हूँ । तेरे पिता को क्या दोष दूँ जबकि माँ होकर मैं ही मातृत्व न निभा सकी । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मेरी यही सजा है कि मैं
दूसरों की बेटियों को देख देख कर कर पछताती रहूँ। उनकी अपने माता-पिता के प्रति
आत्मीयता देख-देख जीती रहूँ । स्नेहहीन उजाड में अकेली ही जीवन को ढोते हुए </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">बिना
किसी हमदर्द के ही उपेक्षाओं का जहर पीती रहूँ । जीती रहूँ एक स्नेह और सम्बल रहित
अकेली जिन्दगी । और तुझे खो देने का मूल्य चुकाती रहूँ अपना सुकून देकर । याद करती
रहूँ अपने अपराध को । इससे बडी सजा एक स्त्री के लिये क्या होसकती है । मेरी बेटी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;">मैं सदा
शर्मिन्दा रहूँगी एक कमजोर माँ के रूप में । " </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; line-height: 115%;"><span style="font-size: large;">नमिता ने गहरी साँस लेकर
आँसू पौंछे और थकी-हारी बिखरे कागज समेटने लगी । </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></p></div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com7tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-68633784662594837762014-05-22T05:36:00.001-07:002014-05-26T04:26:23.881-07:00प्रलोभन<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बिरमा ने टोकरी में बाँस की एक और तीली फँसाकर सामने नीम
के पेड़ की ओर देखा । चबूतरा पर रूपल अभी भी पँचगुट्टे खेलने में मगन थी । बिरमा
तीन बार पुकार चुका था पर वह टस से मस नही हुई थी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लड़की
दिनोंदिन कामचोर होती जा रही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">“--बि</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रमा मन ही मन भुनभुनाया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">—“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गाँव वालों की शिकायत पर शिकायतें आ रही हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ओ बिरमा तीन
दिन होगए । कोई सफाई के लिये नही गया ।गली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दरवाजों पर कचरे और गन्दगी के अम्बार लगे
हैं । मुफत की खाने की आदत होगई है ना । अगर ऐसा ही रवैया रहा तो हम लालाराम को
काम पर लगा लेंगे । हमें तो सफाई चइये । तू करे कि कोई और । फिर तू बैठ कर फिराता
रहना भौंरा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">“<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">“</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लालाराम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> !”---बि</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रमा का मन
उस अकिंचन किराएदार जैसा होगया जिसे किराया न दे पाने के कारण मकान खाली करने की
सख्त चेतावनी दे दी गई हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चचेरा भाई लालाराम तो बैठा ही इस ताक में है कि वह विरमा
के इन पन्द्रह</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बीस
घरों को भी हथिया ले । इन्ही घरों से तो बिरमा की रोजी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रोटी चल रही है । और कोई काम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">धन्धा है भी
नही । शहर में तो तमाम काम मिल जाते हैं । कोई इतनी छुआछूत भी नही मानता । उसके कई
रिश्तेदार शहर में हैं । उसकी लड़की की नन्द का देवर स्कूल में लगा है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लैटरिंग</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> बगैरा भी साफ
करता है और फाइलें भी इधर से उधर पहुँचाता रहता है । मजाल है कि कोई मना करदे उसके
हाथों से फाइलें लेने से । बस टेम्पो में सबके साथ बैठ कर जाते हैं वे लोग । बंसी
ने तो कई बार कहा कि गाँव में क्यों पड़े हो फूफा । बहुत होगया गुलामों की तरह कीड़े</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मकोड़ों की
जिन्दगी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पर बिरमा का मन कभी तैयार नही हुआ यह गाँव छोडने के लिये
। जनम से वह इसी घर में है । आँगन मुँड़ेली छप्पर,पाटौर,गली चबूतरा नीम का पेड सब अभिन्न रूप से उसके साथी हैं। फिर अँधेरे की आदी होगई आँखों को रोशनी का कोई खास मतलब नही होता। रोशनी रास भी नही आती । वैसे भी इन बीस
घरों की बदौलत उसकी जिन्दगी आराम से कट रही है फिर वह क्यों कहीं जाए । लेकिन उसके सामने अब अक्सर यह सवाल आ खडा होता है कि काम
पर जाए </span></span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">कौन? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">तीन दिन से वह इसी असमंजस में पड़ा था । </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">घरवाली बसन्ती चार
दिन से बुखार में भुँज रही है । नीम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">गिलोय का काढ़ा दोनों टैम पिलाने पर भी कोई फायदा नही है
। चक्कर और आने लगे हैं ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वसन्ती के होते विरमा को कोई चिन्ता नही होती । मुट्ठी
भर की काया है लेकिन नंगे पाँव ही दुनियाभर का काम निपटा आती है । गाँव में उसी की
पूछ है । जिसे देखो वही टोकता है</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बसन्ती भौजी
क्यों नही आई । ए रूपा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तेरी महतारी क्या कहीं गई है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उसके बिना सफाई सफाई लगती ही नही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अम्मा बेचारी बूढ़ी होकर भी बैठी नही है । आसपास के जापे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जनेले वही
निपटाती है । लोग कहते हैं कि बिरमा की अम्मा का हाथ जैसा सधा हुआ है आजकल के
डाक्टर भी फैल हैं उसके आगे । दाईगिरी डिगरी नही 'तजरबा' माँगती है । चालीस साल से
सम्हाल रही है अम्मा इस काम को । आज भी वह घर नही लौटी है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कोई केस लम्बा
खिच गया शायद</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बिरमा सोच रहा था । लौट भी आती तो उसे गलियों की झाड़ा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बुहारी के
लिये तो नही भेज सकता बिरमा । एक तो बूढ़ी, ऊपर से गरीबी से टूटा शरीर । एक बार
झुकजाए तो सीधी न होपाए । गाँव वाले तो साइकिल पर बिठा लेजाते हैं और छोड़ भी जाते
हैं । खिदमत भी करते हैं । उसे काम के लिये भेजना तो बूढ़े बीमार बैल को हल में
जोतना होगा । बिरमा इतना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">धरमार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">’</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> तो नही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अब कोई सोचे कि बिरमा चला जाए काम पर तो पहली बात तो यह
कि बसन्ती के होते उसे काम करने की आदत ही नही है । चबूतरा पर नीम की छाँह में वह
ठौर पर ठाकुर बना बैठा बाँस के सूप डलिया बनाता रहता है । शादी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ब्याह के मौके
पर बिक्री भी खूब होजाती है । फिर जहाँ खेती</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसानी है अनाज भरी कोठियाँ हैं वहाँ सूप</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">डलिया तो उतने
ही जरूरी हैं जितना साइकिल वाले को हवा भरने का पम्प । पर दूसरी बात ज्यादा सही है
कि बिरमा दमा का मरीज है । धूल तो उसके लिये कोबरा का डंक समझो । गली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दरवाजों पर
झाड़ू लगाने की बिरमा तो सोच भी नही सकता । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बचा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> '</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पिरकास</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। बिरमा ने उसे घरवालों में गिनना छोड़ दिया है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पन्द्रह</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सोलह साल का उठती उमर का छोकरा है चाहे तो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मिन्टों</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">में सारा काम
करके आजाए पर राम भजो । काम के नाम तो उसकी अम्मा मरती है । पेंट</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बूट चढाए खुद
को </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सनीमा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">का हीरो समझता
है । शीशे में दस बार चेहरा देख जुलफें सँवारता रहता है । एक कंघा तो हरदम जेब में
रहता है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">काम का
न काज का </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दुसमन
अनाज का ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">खूब
मार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पीट
लिया पर अब तो पिटपिट कर गेंडे की खाल होगया है हरामी । जब देखो सीटी बजाना और 'सनीमा' के गीत गाना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। अपने कपडे धोना तक तो शान के खिलाफ समझता है । गाँव में काम क्या करेगा ।
उस पर तो जुबान डालना भी कुँए में कंकड़ फेंकना है । ऐसी औलाद किस काम की </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो बची है केवल रूपा । बिरमा की नजरें अब इकलौती बेटी
रूपल पर ही टिकीं हैं । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरी रुपिया
बेटी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सुन तो
जरा बापू की बात</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ग्यारह साल की रूपा बिरमा की दूसरी बेटी और सबसे छोटी
सन्तान है । भोली और चंचल । बड़ी कमली तो पाँच</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">छह साल पहले ही ब्याहकर ससुराल में रच बस गई
। वह तो कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कभार
तीज</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">त्यौहारों
पर ही आ पाती है । </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">हाथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">पाँव </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">मेंहदी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">महावर से रचे </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">होते हैं । और वैसे भी वह अब तो मेहमान है मेहमान से
भला कोई काम कराता है । हाँ कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">गाँव की हमउम्र लड़कियों से बोलने बतियाने या अपनी नई
साड़ी और बुन्दे दिखाने के लोभ में कमली रोटी लेने जरूर चली जाती है ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">साँवली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सलौनी रूपल अपने प्रति अभी से काफी जागरूक लगती है ।
सुबह</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सुबह
भी उसके बाल सँवरे देखे जासकते हैं और हाथ पाँव साफ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तेल से चमचमाते हुए । उसे अपने खूबसूरत होने
का पूरा यकीन है जो उसकी आम की फाँकों जैसी आँखों में साफ झलकता दिखाई देता है ।
वह बहुत ही जरूरी होने पर कंजूसी से मुस्कराती है जरा सा । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दूसरे बच्चों की तरह उसे भी खेलना पसन्द है । गाँव में
सफाई के लिये जाना उसे जरा भी पसन्द नही । खासतौर पर इसलिये कि लोग उससे अच्छा
बर्ताब नही करते । जब कभी उसे जाना ही पड़ जाता है तो कोई न कोई उसे हिकारत से
देखता हुआ टोक ही देता है</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे रुपिया , तू आई है । तू क्या सफाई करेगी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">झाड़ू तो ऐसे
फेरती है कि कहीं धरती को लग न जाय । कहीं कूड़ा छोड देती है तो कहीं गन्दगी ।
तेरी अम्मा क्यों नही आती आजकल </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">और </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रिसीराज</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पंडिज्जी तो एक झिडकी जरूर देते हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">काय मौड़ी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेरे पूजा पाठ
के टैम ही आती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आधा घंटा पहले या बाद में नही आसकती </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रुपिया क्या घड़ी बाँधे फिरती है जो टैम की जानकारी रखे
।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उसे गाँव वालों के सामने माँ और दादी का गिड़गिड़ाना जरा
भी पसन्द नही । किसी ने अगर थाली भर खाना या पुरानी साड़ी थमादी तो रूपा को अच्छा नही लगता कि वे आशीषों की झड़ी
लगा देतीं हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ऐहवाती रहो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सुखी रहो भगवान तुमाए नाती बेटों को खुश रखे । लम्बी उमर दे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अजीब बात है । लोग हमें अगर कपडा खाना या पैसा खैरात में
तो नही देते । हम काम भी तो करते हैं । फिर कहो कि काम जितना पैसा भी वे कहाँ देते
हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दो दिन
काम न हो तो कैसी हाय दैया मचा देते हैं लोग । रूपल का वश चले तो हर घर से महीना
के सौ रुपए ले कम से कम </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रूपल बहुत कुछ जानने समझने लगी है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रुपिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ओ रूपल बेटी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जरा इधर आ ।
मेरी बात तो सुन लाड़ो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">—बिरमा ने आवाज को भरसक मीठी बनाकर कहा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वही से कहदो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या कहना है
।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रूपल लापरवाही में गुट्टे उछालती रही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरी मेरी
सयानी बेटी । एक चक्कर गाँव में लगा के तो आजा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">इसीलिये मुझपर
इतना लाड़ आ रहा है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रूपल ने हाथ रोक कर कहा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अपने लाड़ले से क्यों नही कहते । मैं कहीं नहीं जाने वाली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">... </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यह कह कर रूपा
फिर गुट्टे उछाल कर लपकने लगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बिरमा एकबारगी सुलग सा उठा । मन हुआ कि झोंटा पकड़कर
खींच लाए । लड़की इस हाथ से निकली जारही है । काम के नाम झट से मुकर जाती है । लड़की
की जात । यह हेकड़ी कहीं शोभा देती है । पराए घर जाएगी तो नाम डुबाएगी और क्या</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन बिरमा को जल्दी ही याद आया कि जोर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जबरदस्ती करने
पर तो वह और बिफर जाती है फिर करवा तो ले कोई काम । ना यह सख्ती का नही नरमाई और
चतुराई का समै है । थोडी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पौल्सी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">से काम लेना पडेगा । वह खूब जान चुका है कि किसन की
अम्मा के गुण क्यों गाती रहती है रूपल । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तू तो खामखां
बिगड़ रही है री रुपिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। मैं तो तेरे मतलब की बात कह रहा था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। किसन की
अम्मा की बात </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसन की अम्मा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">रूपल की आँखें
चमकीं जैसे किसी ने बुझते दिये में तेल भर दिया हो । और हाथ वहीं रुक गए । गाँवभर
में एक किसन की अम्मा ही तो है जो उसे नाम लेकर बुलाती हैं । नही तो लोग </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उसे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ए मौड़ी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">काए बिरमा की
सन्तान</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">.. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ओ
जमादार की लड़की कहकर ही </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पुकारते हैं । लेकिन किसन की
अम्मा उसका नाम लेकर अक्सर उसे छेड़ती रहती है</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरी रूपल </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आज तो तू बड़ी सुन्दर लग रही है । ये बालों
की खजूरी चोटियाँ किसने बनाईँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तूने खुद ने अरे भई वाह । रूपल तो बड़ी चतुर है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे रूपा तेरे
लिये मिठाई रखी है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मिठाई</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कौन लाया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आत्मीयता पाकर
रूपा के मन में बरसात के अंकुरों जैसी जिज्ञासाएं फूटने लगतीं हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या बड़े
भैया आए हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अम्मा
भैया कहीं नौकरी करते हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सुनीता बुआ भी नौकरी करतीं हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कौनसे 'किलास' तक पढ़ीं हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">और किसन चाचा
भी पढ़ रहे हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">फिर वे भी नौकरी करेंगे । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तू पढ़ेगी । पढ़ाई के प्रति रूपा के मन में वही आकर्षण
है जो दूसरे बच्चों में चाकलेट या आइसक्रीम का होता है । पर उसे कौन पढ़ाएगा । घर
में किसी को इस बात का ध्यान नही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे तू चिन्ता
न कर रूपा । तेरे पढ़ने की व्यवस्था तो मैं कर दूँगी । उसमें क्या है । किताबें
पेन पेन्सिल स्लेट और बत्ती बस </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। किसी दिन चलकर स्कूल में नाम भी लिखवा दूँगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसन की अम्मा की बातें सुनकर उसकी कल्पनाओं को पंख लग
जाते हैं । आकाश में उडती चिड़िया की तरह वह बहुत दूर की चीजें देख लेती है । उसकी
नजर काफी साफ और तेज होगई है । उसे यह सोच कर बड़ा अच्छा लगता है कि वह दीवारों पर
लिखी सारी बातों को पढ़ सकेगी । खूब सारी कहानियाँ पढ़ेगी फिर जीजी की बेटी को
सुनाएगी । दुकान वाले बाबा उससे मोलभाव में हेराफेरी नही कर सकेंगे । और हाँ तब तो
वह प्रकाश भैया की पर्चियों को पढ़ सकेगी जिन्हें वह लिख कर और गोल करके फेंकता
रहता है । पता नही वह क्यों लिखता है और फिर क्यों फेंक देता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जरा पूछने पर
कैसे झिड़क देता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चल हट ,ये तेरे मतलब की नही हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पढ़ लिख कर काबिल बन जाएगी तब उन शैतान बच्चों को भी सबक
सिखाएगी जो उसे चिढ़ाते रहते हैं । किसन की अम्मा का तो कोई भी काम रूपा बिना
घिनाए या हिचकिचाए कर सकती है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बापू</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसन चाचा की
अम्मा कुछ कह रही थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या कह रही थीं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सारे पँचगुट्टों को एक तरफ सरका कर रूपल पिता के पास आगई
।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तेरे लिये कुछ
लाने की बात कर रहीं थीं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जरूर मेरे
लिये स्लेट और किताबें होंगी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: large;">रूपा उल्लास से भर उठी और जल्दी से डलिया उठा कर बस्ती
की ओर चलदी । </span></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: large;">बिरमा ओझल होने तक सजल आँखों से बेटी को देखता रहा ।</span></span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">('पलाश' (राज्य शिक्षा केन्द्र भोपाल) में प्रकाशित)</span></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com9tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-58223577557871149962014-03-28T11:04:00.003-07:002016-03-02T18:16:06.738-08:00वो ढाई घण्टे <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
यह कहानी सन् 1985 में लिखी गई थी । कहानी के पात्र व घटनाएं भले ही काल्पनिक हैं पर यथार्थ को प्रस्तुत करती यह कहानी आपको कहानी कम रिपोर्ताज अधिक प्रतीत होगी । साथ ही यह कहानी हमारी शिक्षा-व्यवस्था के स्वरूप की जड़ों का भी संकेत करती है । <br />
--------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
<span style="font-size: large;">मार्च-अप्रैल का महीना फसल की कटाई ,मडाई का होता है । कटाई चाहे गेहूँ-चना की हो या फिर पाठ्यक्रम की । देखा जाए तो स्कूली शिक्षा का पाठ्यक्रम ही एकमात्र ऐसी फसल है जिसमें बुवाई ,निराई-गुडाई, सिंचाई और देखभाल की बजाय, ध्यान फसल की कटाई पर ही ज्यादा रहता है ।कटाई के लिये पूरा विभाग हँसिया पैने कर तैयार होजाता है । फसल के अच्छे उत्पादन का निर्धारण भी कटाई-कौशल पर ही निर्भर रहता है . </span><br />
<span style="font-size: large;">उधर तो खेतों में गेहूँ-चना मसूर आदि खलिहानों में जमा होगया और इधर स्कूलों में जुलाई में बोई गई पाठ्यक्रम की फसल को काटने परीक्षा के हँसिया तैयार थे । हँसिया ऐसे-वैसे नही संभागीय बोर्ड के धारदार हँसिया थे । यानी आठवीं बोर्ड की परीक्षा थी।</span><br />
<span style="font-size: large;">पहला पेपर हिन्दी का था । </span><br />
<span style="font-size: large;">परीक्षा-केन्द्र पर काफी चहल-पहल और गर्मजोशी का वातावरण था । केन्द्राध्यक्ष मि. गौतम की व्यवस्था एकदम दुरुस्त थी । स्कूल-प्रांगण में सामने ही एक बडा ब्लैकबोर्ड रखा था जिस पर परीक्षा सम्बन्धी निर्देश थे--</span><br />
<span style="font-size: large;">"परीक्षा-केन्द्र पर किसी बाहरी व्यक्ति का आना निषिद्ध है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"परीक्षा कार्य अत्यन्त महत्त्वपूर्ण एवं गोपनीय है । इसमें अनुशासन व सख्ती बनाए रखें ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"किसी भी छात्र-छात्रा पर अनुचित सामग्री मिली तो उसे परीक्षा से वंचित करते हुए कडी कार्यवाही की जावेगी ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"अनुचित सामग्री !!"---पर्यवेक्षक रामखिलाडी शर्मा मुस्कराए---"बोर्ड की परीक्षा है और हर कमरे में 'बोर्ड' है ही । सामग्री रखकर क्या कद्दू लेंगे ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">रामखिलाडी शर्मा दूसरे शिक्षकों की तरह ही बडे 'परिश्रमी' पर्यवेक्षक हैं । हर परीक्षा केन्द्र पर इनकी बडी माँग रहती है । साथ में खूबचन्द गुप्ता है । संकुल के किसी स्कूल से है । झकाझक सफेद धोती-कुरता पहनते है । वे भी 'मेहनती' है लेकिन साथ ही बच्चों को पढाते भी हैं । दोनों एक ही कमरे में थे । उत्तरपुस्तिकाएं बाँटी जाचुकीं थीं । पर्यवेक्षक इधर से उधर लगातार टहल रहे थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"पहले कापियाँ चैक करलो शर्मा जी ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"आप ही करलो । क्या फरक पडता है आपने करीं कि मैंने ।" शर्मा कुछ जाँचने व हस्ताक्षर करने से अक्सर कतराता है । </span><br />
<span style="font-size: large;">गुप्ता जी काँपियों पर साइन करने लगे । साथ ही कक्षा की तरह डाँट-फटकार भी ---</span><br />
<span style="font-size: large;">"अरे बेटा ,यहाँ नाम नही रोलनम्बर लिखना है ।..अबे घोंचू तूने 5030 को 530 लिख दिया..ओफ्.ओ तूने सोमवार को सुबार लिख दिया है ... अबे उल्लू यहाँ तारीख नही वार लिखना है । पढ लिये बेटा ..बन गए कलेक्टर ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"गुप्ता इतना शोर मत करो । परीक्षा है यह ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"क्या पढाते हो यार ।"--गुप्ता झल्लाया-- "ये तो लिखना भी नही जानते । पास हो भी गए तो आगे क्या करेंगे ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"करेंगे मेरा सिर---शर्मा भी कुछ खीज कर बोला---"अरे यार ! आम पूछ आम के लक्षण पूछ , यह कोई बात हुई ? आगे क्या करेंगे यह उनके मताई-बाप जानें । सरकार ने नियम बनाया है कि चौथी कक्षा तक कोई फेल नही करना है . ये लो पास करने में कौनसा पहाड़ तोड़ना पड़ता है . चार लिखो कि चालीस ..'मारगसीट' में नम्बर ही तो लिखने होते हैं .यह तो कही लिखा नही है कि पास करने के लिये इतनी इतनी योग्यता होनी चइये . .प्राइमरी वाले सोचते हैं कि उनके यहाँ से निकल जाएं बस फिर हमें क्या भुगतें मिडिल वाले . </span><br />
<span style="font-size: large;">"अरे यार मिडिल में भी तो बच्चों को जैसे तैसे निकालने की </span><span style="font-size: large;">ही</span><span style="font-size: large;"> रस्साकसी होती है कि जाने हाईस्कूल वाले .. और वहाँ भी यही रिजल्ट बनाने की कबायद ..नही तो दस स्पष्टीकरण दो ,वेतनवृद्धि रुके .. शासन को भी तो वही आँकड़े ही चाहिये .योग्यता की चिन्ता किसे है . ऐसे में नुक्सान होता है बच्चों का ही .."</span><br />
<span style="font-size: large;">" शासन क्यों पालक भी तो सिरफ अच्छे नम्बर चाहते हैं . असल नकल से ..कैसे भी आएं .तब हम क्योंं सालों की चिन्ता करें .इसीलिये कह रहा हूँ, </span><span style="font-size: large;">लिखादे..लिखादे यार । कोई पहली बार ड्यूटी दे रहे हो क्या । ऐसे गलतियाँ ढूँढोगे तो होगई परीक्षा ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">गुप्ता लिखाने लगा---"लिख बेटा स सरौता का । उसपर ओ की मात्रा लगा । म मछली का व वन का उस पर डण्डा तो लगा हाँ ऐसे और फिर रस्सी का र ..।" </span><br />
<span style="font-size: large;">इतने में आठ की घंटी बजी । सुस्त पर्यवेक्षकों में जाग्रति आई। पेपर फडफडाए और जीभ से उँगली गीली कर करके बाँटे जाने लगे । गुप्ता थोडा सुस्त है । दो चिपके पेपरों को अलग करने में कुछ सेकण्ड लगे कि शर्मा ने पेपर छीन लिये---"क्या करते हो यार , बच्चों का एक एक पल कीमती है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">पेपर बँटने की देर थी कि तिवारी आ धमका । सहायक शिक्षक तिवारी को शत-प्रतिशत परीक्षा-परिणाम दिलवाने का ठेकेदार माना जाता है । हेडमास्टर जी के साथ-साथ पालकों से भी उसे काफी सम्मान और अधिकार मिला हुआ है । </span><br />
<span style="font-size: large;">"एक ही घंटे में सब कराना है । पहला दिन है । कोई न कोई आएगा जरूर ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">उधर मि गौतम गोपनीय रूप से हर कमरे में सन्देश पहुँचा रहे थे कि "अपने हाथ बचाते हुए काम करें । कहो तो सब कुछ होने पर भी कुछ न हो और कहो तो छींकने पर ही स्पष्टीकरण माँग लिया जाए । आ पडी तो कोई हाथ नही लगाएगा ..।" </span><br />
<span style="font-size: large;">गुप्ता ने गुन गुनकर पेपर पढा । शर्मा ने आशाभरी नजरों से देखा--" कुछ समझ में आया ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"हाँ आ तो गया । ओटी करा देते हैं और क्या..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"ठहरो पहले तिवारी के ट्यूशन को देख लिया जाए ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"ट्यूशन ?--गुप्ता चौंका---ये तो इसी स्कूल के बच्चे हैं । ट्यूशन अपने ही बच्चों का ? क्लास में क्या करता है तिवारी ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"अरे गुपता जी , आप तो निरे भोलानाथ हैं । मास्टर कक्षा में पढाएगा तो टूसन पढने क्या परिन्दे आएंगे ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"फिर तो मैं मदद नही करूँगा । तिवारी को भी इसका अहसास होना चाहिये ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">गाडी चलते-चलते रुक गई एक झटके के साथ । छोटे--छोटे यात्री इस अप्रत्याशित विराम से हैरान थे । दूसरे कमरों में तो गाडी धडल्ले से चल पडी थी ।</span><br />
<span style="font-size: large;">एक..दो..तीन..चार..पूरे पाँच मिनट होगए । सभी छात्रों की नजर इन दोनों माँझियों पर टिकी थी जो उन्हें अथाह 'भौसागर' से पार ले जाने वाले थे । </span><br />
<span style="font-size: large;">"करादो यार .." शर्मा ने बच्चों की कातर दृष्टि से पिघलकर कहा---"ये सब तुम्हारे ही भरोसे बैठे हैं । दूसरे कमरों में तो आधा करा भी दिया होगा ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">गुप्ता ने भी दयार्द्र होकर हिसाब लगाया एक गद्य ,एक पद्य एक जीवनी, एक पत्र और एक दो प्रश्न..बस बेडा पार ..। तो रामखिलाडी , यार कुछ तुम भी देखो न ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"हें हें ..गुप्ताजी..तुम तो जानते हो हिन्दी मेरा सब्जेक्ट नही है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"हिन्दी किसी का सब्जेक्ट नही रहता "--गुप्ता ने झल्लाकर कहा--"कमजोरी जितनी भी है साली , हिन्दी में ही होती है ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"क्या तुम्हें भी नही आ रहा ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"कमबख्त लेखक का नाम भूल रहा हूँ ।---गुप्ता ने माथे का पसीना पौंछा-- ये बोर्ड वाले भी खूब हैं । भला इतना कठिन पेपर रखने की क्या जरूरत है ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"किसी को बुलालो ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">गुप्ता ने खिडकी में झाँककर देखा ही था कि एक लडका लपककर आगया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"क्या चाहिये साब । सब बतादो..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"पहले तू इस गद्य का अर्थ ले आ । पता नही कौनसे 'दुबेदी' का है । और हाँ बाहर का इन्तजाम तो..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"आप चिन्ता मत करौ साब । एक लडका अटारी पर है दूसरा नदी की तरफ नीम के पेडपर और तीसरा दूसरे रास्ते में मन्दिर पर ..। कोई भी जीप गाडी इन्ही दो रास्तों से आएगी । जैसे ही कोई खतरा लगेगा , सीटी बजेगी । आप 'सतरक' होजाना ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">थोडी देर में ही गुप्ता के हाथ में कागजों का पुलिन्दा था और फिर इबारत शुरु होगई--"लिखो यह गद्यांश ...द के नीचे छोटा सा तिरछा डण्डा लगादो..और य पर डण्डा और बिन्दी..।....अरे सब एक ही पेज में मत लिखो सालो....मरवाओगे क्या ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"माडसाब ,इधर आके बोलो .।" एक लडका रौब से बोला ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"यार शर्मा--गुप्ता की त्यौरियाँ चढ गईं--- "इस लडके की बडी परेशानी है । लिखना तक तो जानता नही । </span><br />
<span style="font-size: large;">"कुछ मत पूछो । बाप जब देखो पीछे पडा रहता है । पीछे पडा है कि किसी तरह पास करवाओ । जब भी गली से निकलो बिना चाय--सिगरेट के उठने नही देता । 'बीओ' ,'डीओ' सबसे हेलमेल है उसका ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">" फिर ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">" फिर क्या , लिखाए बिना गति नही है । वैसे भी इतनी श्रद्धा रखने वाले का बच्चा पास न होगा तो कौन होगा । देखा नही रोज तर माल खाने मिलते हैं । कहाँ से ..?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"इतनी सजगता पूरे साल पढाई के लिये रहे तो .?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"सजगता !"--गुप्ता हँसा---"चोर बने हुए हैं हम । पकडे गए तो मुफ्त में मारे जाएंगे । न स्कूल हमारा न लडके हमारे ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"कैसी दिलफटी बात करते हो गुप्ता ? अरे दिल भी तेरा ,हम भी तेरे । नमकीन भी तेरा ,पेडे भी तेरे ..।"--तिवारी ने तुक जोडकर ठहाका लगाया । </span><br />
<span style="font-size: large;">कमरों में भारी सरगर्मी थी । खिडकियों पर फुसफुसाहटें, भागदौड , चिटों का आदान-प्रदान, कानाफूँसियाँ---'अरे साब सबको लिखादो' .निबन्ध होगया ? ..पत्र ले लो । ...क्या कुशवाह मना कर रहा है ? कल से उसकी ड्यूटी लगाना ही मत ..।</span><br />
<span style="font-size: large;">शिक्षकों के होंठ कमरे में हिल रहे थे आँखें मुख्य दरवाजे पर और कान सुदूर रास्ते पर चिपके थे । बीच-बीच में मि, गौतम जूतों की चरमराहट के साथ राउण्ड लगाते उस समय हर कमरे से सुनाई देता--"ए सीधे बैठो ,...आवाज मत करो ...शान्त रहो ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">उधर माथुर और तिवारी में तूतू मैं मैं होने लगी । माथुर का आरोप था कि तिवारी केवल अपने ट्यूशन वाले बच्चों को व्यक्तिगत तौर पर नकल करा रहा है । तिवारी माथुर पर बच्चों को बरगलाने का आरोप लगा रहा था । शर्मा ने दोनों को किसी तरह शान्त कराया--"भाई लोगो यह समय व्यक्तिगत टसल को छोडकर बच्चों के हित पर ध्यान दो ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">तभी अचानक हडकम्प मचा । खबर हुई कि एक दो सवार वाली 'फटफट' (मोटरसाइकिल) आती देखी गई है । बस 'सफाई' का आन्दोलन सा छिड गया । खामोश रहने की चेतावनी युद्धस्तर पर दी जाने लगी । जिन छात्रों को बडी उदारता से लिखवा रहे थे , कुछ पूछने पर तमाचे रसीद करने लगे -</span><br />
<span style="font-size: large;">"कमबख्त ...स्सालो.. हमारी जान पर बनी है और इन्हें लिखने की पडी है । पास होकर बेटा पूछोगे भी नही कि माडसाब मरते हैं कि जीते हैं ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">शान्ति स्थापित कर सब दिल थामे उस गाडी का इन्तजार करने लगे । गाडी पास आई ..आई और फर्राटे से निकल गई ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"अरे कोई ठेकेदार था "--तिवारी ने हँसते हुए बताया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"लेकिन पट्ठे ने सबकी हालत पतली करदी । क्यों गुप्ता !"</span><br />
<span style="font-size: large;">"मरवाओगे यार । रिजल्ट तुम्हारा बन रहा है ,खतरों से हम खेल रहे हैं ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"फिर वही कायरों वाली बात । गुप्ता जी भूलो मत कि आप बच्चों का भाग्य बना रहे हैं ।"</span><br />
<br />
<span style="font-size: large;">सभी पर्यवेक्षक फिर अपने काम पर तैनात थे । जरा खतरे का अहसास होते ही चिटें गोल होकर जेबों में चली जातीं और खतरा टलते ही फिर खुलकर बाहर आजातीं । इस तरह गोल होने व खुलने से चिटों की हालत खस्ता हो रही थी । लेकिन चिटों को भी यह सन्तोष होगा कि वे छात्रों के भाग्य-निर्माण में शहीद हो रहीं हैं । </span><br />
<span style="font-size: large;">और भाग्य निर्माण में जरा सी कसर रह गई थी कि जिला शिक्षाधिकारी की जीप के आने की सूचना हुई । केन्द्राध्यक्ष सहित सभी पर्यवेक्षकों की साँस अधर में लटक गई । आनन-फानन में अभ्यस्त कलाकारों की तरह एक बार फिर पलक झपकते ही सफाई होगई ।</span><br />
<span style="font-size: large;">एक चौराहे पर गाँव के दो चार लोग बतिया रहे थे-- </span><br />
<span style="font-size: large;">"सिन्हा साब अब क्या रेबडी लेंगे यहाँ आकर..?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"सिन्हा बडा सिद्धान्तवादी है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">'हमने बहुत देखे हैं सिद्धान्तवादी । सब इसके ( उँगलियों पर रुपयों का संकेत करते हुए )खेल हैं ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"देखते हैं । वैसे चिडिया दाना लेकर उड चुकी है । सिन्हा को कुछ मिलने वाला नही है ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">जीप में से आधा दर्जन निरीक्षक उतरे । और एक एक कमरे में किसी आतंकवादी की तरह घुस गए । और बारीकी से तलाश करने लगे । अगर कोई प्रकरण नही बना तो निरीक्षण कैसा । उन्हें विश्वास था कि अपराधी अपराध का कोई न कोई चिह्न जरूर छोडता है फिर नदगवाँ गाँव तो संभागभर में प्रसिद्ध है नकल के लिये । कहा गया है कि कोशिश करने वालों की हार नही होती । सिन्हासाब ने एक छात्र को पकड ही लिया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"बेटा क्या नाम है तुम्हारा ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"ग गो गोपा....नही असोक..।" सिन्हा साब की पैनी नजर ने सब समझ लिया । और पूछताछ की तो लडके ने सब उगल दिया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"साब मेरी गलती नही है मुझे तो..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">सिन्हा को मसाला मिल गया । लडके को कापी सहित ऑफिस में लेगए ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"आप क्या सबको बेवकूफ समझते हो मि. गौतम । बच्चों के भविष्य के साथ खिलवाड कर रहे हो । जानते हो यह मामला कितना गंभीर है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"अब जो भी हो साहब...सब आपके हाथ में ...।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"कोई हाथ में नही है । वीरेन पूरी रिपोर्ट बनाओ । देश का निर्माण इनके हाथ में है बताओ तो ...ऐसे लोगों के कारण शिक्षा विभाग की बदनामी होरही है ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">गौतम की सीधे सिन्हासाब से बात करने की हिम्मत नही हुई । उनके एक सहायक को कोने में लेजाकर मामला निपटाने पर विचार करने लगा । </span><br />
<span style="font-size: large;">"मामला बहुत बडा है गौतम साहब । सस्पेंसन छोडो सीधे 'टर्मीनेसन' का प्रकरण है ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"सर ,अब जो भी है आपके हाथ है । जैसे भी कहो...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"पहले नही सोचा यह सब...?"</span><br />
<span style="font-size: large;">केन्द्राध्यक्ष अधिकारी के चमचे के हर वार को गजब का धैर्य दिखाते हुए सहते रहे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">इसके बाद दोनों के बीच क्या बात हुई यह तो पता नही पर सिन्हा अपनी टीम के साथ खुशी-खुशी गौतम जी से विदा ले रहे थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">कुछ ही मिनटों बाद धूल का गुबार छोडती हुई जीप ओझल होगई । </span><br />
<span style="font-size: large;">गुप्ता ने अपना रोष पूरे वेग से निकाला--</span><br />
<span style="font-size: large;">"कल से हमारी ड्यूटी मत लगाना । आप हमें पागल समझते हैं सर ? हमारे कमरे में इतना बडा घोटाला ? अशोक की जगह गोपाल..! वह भी जिले के अधिकारी ने पकडा ..!"</span><br />
<span style="font-size: large;">"अरे भाई ,जिले का हो या संभाग का ..ये अधिकारी बुरी हवा की तरह आते हैं ,चले जाते हैं । इन्हें क्या पता नही कि कहाँ क्या होरहा है । इन्ही के यहाँ सेन्टर और 'सी एस' की दुकान लगती है । मनचाहे केन्द्र की बोली लगती है बोली । समझे । सख्ती को 'सख्ती' के अर्थ में लेना नासमझी है मेरे भाई । चिन्ता क्यों करते हो गुप्ता जी ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"अब जल्दी करो । ढाई घंटे की मेहनत के बाद भूख लगी है जोरों की ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">तिवारी ने कहा । शर्मा कागज की प्लेटों पर हलवा और पकौडे सजाने लगा ।</span> </div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-21679383350357117242013-10-14T00:26:00.001-07:002013-10-16T11:00:26.341-07:00कर्जा-वसूली <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
वर्तमान-साहित्य ( सितम्बर 2010) में प्रकाशित यह कहानी पिछले सप्ताह <a href="http://yehmerajahaan.blogspot.in/2013/10/blog-post_14.html">उज्जैन</a> में प्रेमचन्द सृजन-पीठ द्वारा आयोजित कथा गोष्ठी में भी पढी गई । आप सबके अवलोकनार्थ यहाँ भी प्रस्तुत है ।<br />
-----------------------------------------------------------------------------------------<br />
<span style="font-size: large;">बलीराम बौहरे का हाल वैसा ही था जैसा सरेबाजार जेब कटा बैठे किसी मुसाफिर का होता है । वह ठगा सा खडा रह जाता है । कोई उपाय सूझता ही नही ।</span><br />
<span style="font-size: large;">यह तो हद ही होगई । </span><br />
<span style="font-size: large;">रामनाथ ने इस चैत में रुपए लौटाने की कैसी कसमें खाईं थीं कि, " पिरान बेचकर भी तुम्हारे रुपए लौटाऊँगा कक्कू ।" लेकिन वह सब भूलकर मानो बौहरेजी को ठेंगा दिखाता ठाठ से कैलादेवी की जात करने गया है । अकेला नही पूरे कुरमा को लेकर । बस वाला क्या इसका बहनोई है ? कि दुकानवाले चाचा-ताऊ ? जो इसे सेंतमेंत ही मेला करा देंगे । पाँच-सात सौ से क्या कम खर्च होंगे ! फिर रामनाथ का हाथ 'जगन्नाथ का भात.'.। पैसा आया चइये हाथ में ....। </span><br />
<span style="font-size: large;">बलीराम को तो पता भी नही चलता पर सुबह नदी स्नान को जाते समय कलुआ खवास ने घेर लिया---"बौहरेजी इस बार तो रामनाथ ने रुपए लौटा ही दिये होंगे ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"नही "...क्यों ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"नही बस ऐसे ही । आज तडके ही रामनाथ को गाडी भर कर मेला जाते हुए देखा तो सोचा कि इस बार तो बौहरे का कर्जा को पटा ही दिया होगा उसने । पर सच्ची ?..नही लौटाया ? राम-राम बडी 'धरमारी' है...।" </span><br />
<span style="font-size: large;">बलीराम दुबे का मन जैसे भाड का चना होगया । गाँव का बच्चा-बच्चा जान चुका है कि रामनाथ ने बौहरेजी से रुपए उधार लिये हैं । छह महीने के छह साल होगए हैं पर उसने लौटाने का नाम भी नही लिया है अब तक । और अब यह जात-मेला...।</span><br />
<span style="font-size: large;">"यह तो होना ही था ।"---गाँव के लोग आपस में बतराते हैं---"भैया बलीराम काका को 'बौहरगत' का शौक भी हुआ तो रामनाथ के लिये । सब जानते हैं कि रामनाथ को रुपए देकर तो भूल जाना ही ठीक है । वरना वसूली के लिये इतने चक्कर लगवाता है जितने ऑफिस का बाबू क्या लगवाएगा । गाँव में सालों से देखते आरहे बौहरेजी क्या जानते नही थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">बेशक जानते थे । सच्ची बात तो यह है कि वे अब लेन-देन का काम भी छो़ड चुके थे । लेन देन का काम तो उसी के वश का है जिसकी लाठी में दम हो । ईमानदार लोग तो खुद ही वादे पर रुपया लौटा जाते हैं पर सब तो इतने ईमानदार नही होते । उनसे रुपया निकलवाने के लिये तो जूता का जोर ही काम आता है । हाँ बलीराम के पिता ,दादा और परदादा को यह व्यवसाय खूब फला-फूला था । लोग न केवल समय पर रुपया लौटाते थे बल्कि एहसान तले दबे हुए बौहरे जी के बहुत से कामों को यों ही खुशी-खुशी करते थे । खाट बुनने, छप्पर छाने ,रस्सी बटने या दीपावली पर गाय-बैलों के लिये मोरपंख के बन्धन बनाने जैसे कामों के लिये बौहरेजी को किसी से कहने की जरूरत नही होती थी । साग-भाजी, गन्ना-गुड, और मौसम की चीजें अपने आप ही उनके घर आजातीं थीं इसीलिये न कि उनके पास लाठी थी ,जूता था ? "ज़र ज़मीन जोर के ,नही तो किसी और के..।" </span><br />
<span style="font-size: large;">बलीराम जी तो नाम के बौहरे (गाँवों में ऋणदाता को बौहरे कहा जाता है ) हैं । उनकी न तिजोरी में दम है न जूता में और ना ही आवाज में । लेन देन का धन्धा ?, राम भजो । </span><br />
<span style="font-size: large;">लेकिन उस दिन आषाढ की भरी दुपहरी में पसीने में लथपथ रामनाथ बलीराम के पैरों में गमछा रखकर रोने लगा तो वे असमंजस में पड गए ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"मेरी उजडती मडैया को बचालो कक्कू"---रामनाथ गिडगिडा रहा था--"तुम्हारी बहू की 'नबज' भी नही मिल रही है । अस्पताल लेजाने के लिये जेब में एक छदाम भी नही है । एक हजारक रुपए हों तो दे दो काका । तुम्हारा औसान 'जिनगी' भर नही भूलूँगा ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">बलीराम बौहरे पल भर के हिचकिचाए पर संकट में फँसे आदमी से ना कहें भी तो कैसे । फिर भी एक बारगी उन्होंने उसकी याचना की धारा से खुद को किनारे करते हुए कहा--- "रुपए लेकर तू लौटाता तो है नही रामनाथ ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"अब वो रामनाथ नही रहा काका । घर की लक्ष्मी जा रही है उसे बचालो । तुम्हारा गुलाम बनकर रहूँगा । 'पिरान' बेचकर भी तुम्हारे रुपए लौटाऊँगा ।" </span><br />
<span style="font-size: large;"> बौहरे जी की तटस्थता कागज की तरह याचना की उस तेज धार में बह गई । पल्लू से आँसू पौंछते हुए पास ही खडी बौहरी राजबाई ने भी सहारा लगाया---"दे दो बिचारे को मुसीबत का मारा है ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">बौहरेजी ने बडी हिफाजत से रखे सौ सौ के दस नोट लाकर रामनाथ को थमा दिये । ये रुपए उन्होंने हरिद्वार जाने के लिये अलग से बचा रखे थे । आमदनी का जरिया अब केवल छोटी सी दुकान ही है । । जमीन की आधी उपज तो जमीन में ही लग जाती है । वैसे भी पैसे को वे बहुत सोच-समझकर खर्च करते हैं । उन रुपयों को देते समय उन्हें लगा कि जैसे कोई अपनी जमा की हुई गुल्लक को सौंप रहा हो । रामनाथ ने माथे से लगाकर कहा--</span><br />
<span style="font-size: large;">"भगवान ने चाहा तो इसी कातिक में लौटा दूँगा काका । तिली बाजरा ठीक-ठाक होगए तो...नही तो चैत में पक्के ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">कार्तिक की फसल आई । बाजरा कुट-फटककर घर आगया । तिली झडाकर कनस्तरों में भर ली गई </span><br />
<span style="font-size: large;">थोडी मूँग भी होगई थी । रोज मँगौडे बनने लगे । तिली गुड के साथ कूटी जाने लगी । महक बलीराम बौहरे की नाक तक पहुँची पर इससे पहले कि वे पैसों का तकाजा करते रामनाथ की घरवाली खुद काकाजू को पल्लू से पाँव छूकर गुड तिली वाली बाजरे की टिकिया और तिलवा लड्डू दे आई । बौहरे जी स्वाद-सम्मान पाकर कह उठे--"वाह" । </span><br />
<span style="font-size: large;">रुपयों की बात भूल ही गए ।</span><br />
<span style="font-size: large;">चैत में यह हुआ कि गेहूँ-चना खलिहान से घर पहुँचता इससे पहले ही सियाराम सेठ के आदमी अपना हिसाब चुकाने आधे से ज्यादा अनाज भरकर लेगए । </span><br />
<span style="font-size: large;">"अब तो बच्चों को भी पूरा न पडेगा काका । अभी तो मजबूर हूँ ..।" रामनाथ ने खुद आकर बौहरे जी को बताया । बौहरे जी क्या कहते । बच्चों का निवाला तो नही छीन सकते वे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">लेकिन तब से कितने चैत कातिक निकल गए । गढी--अनगढी नई-नई कथाओं के साथ । </span><br />
<span style="font-size: large;">कभी बहनोई के भाई को 'टिसनिस' होगई तो कभी साले का बैल ऐन जुताई के मौके पर ही मर गया कभी बुआ के लडके के ससुर का एक्सीडेंट होगया । कभी लडकी कातिक न्हाई है या ससुर का 'चिन्नामित्त' (चरणामृत) लिया है सो उसके सास-ससुर को 'सवागा' (पाँचो कपडों सहित कई उपहार )भेजा है । तो कभी बच्चों के लिये नई रजाइयाँ भरवालीं । </span><br />
<span style="font-size: large;">"अब काका घर-गिरस्ती लेकर बैठे हैं तो नातेदारी भी देखनी पडती है और जिम्मेवारी भी । मजबूरी है लेकिन मैं तुम्हारे रुपयों को भूला नही हूँ ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">मजबूरी में बौहरे जी भला क्या कहते और कैसे कहते ! लेकिन लोग हँसते हैं ---</span><br />
<span style="font-size: large;">"रामनाथ की बात ,गधे की लात..। बलीराम काका को बौहरगत करने मिला भी तो रामनाथ लुहार?" रामनाथ ,हरीचरन लुहार की निकम्मी औलाद । बाप के पाँवों पर रत्तीभर नही गया । वह बातवाला आदमी था । मेहनती था और पानीदार भी । पाँच--छह बीघा जमीन के अलावा अपना पुश्तैनी धन्धा भी चालू रखे था । जब भी फुरसत मिलती चिमटा-सँडासी, हँसिया-खुरपी, कन्नी-बसूला, </span><br />
<span style="font-size: large;">बना कर गाँववालों को दे देता था । सालभर का अनाज तो ऐसे ही मिलजाता था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">रामनाथ ने न कभी घन उठाया न हल की मूठ पकडी । दो-तीन बीघा जमीन तो पट्ठा बैठे बैठे ही खागया । रूपवती घरवाली आगई । आए दिन जलेबी--पकौडियाँ छनतीं । खाट में पडे सतरंगे सपने देखे जाते । वह तो एक दिन दुलारी को पता चल गया कि ये मौज-मजे जमीन बेच कर कराए जारहे हैं तो उसने अनशन ठान लिया । बोली--"खेती नही होती तो मिट्टी डालो ,खान में पत्थर तोडो पर काम करो ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">अब दुलारी है रामनाथ की 'नाक का बाल' । सो बँटाईवाले को हटाकर खुद खेती सम्हाल ली है लेकिन रुपए को वह सुख का साधन मानता है संचय का नही । </span><br />
<span style="font-size: large;">"रुपया तो रुपया है अपना हो या दूसरे का । रुपया हाथ का मैल होता है "---वह अक्सर दार्शनिकों की तरह कहता है---"इसे चिपकाकर क्या रखना । माया महा ठगिनी हम जानी .ये काहू के ना ठहरानी । खूबचन्द काका को ही देखलो जिन्दगी भर जोडते रहे । न ढंग का खाया न पहना । घी शक्कर को ताले में रखते थे । घरवाली के माँगने पर कटोरी भर ही निकालते थे । जब मरे तो गद्दे-तकिया तक से नोट झरे थे जैसे हवा से पके सूखे पत्ते झरते हैं । किसके काम आए । सन्तान को लडने-झगडने का कारन और देगए । रुपया तो खरच करने के लिये होता है ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">अपना यह दर्शन रामनाथ को इतना प्रिय है कि रुपया हाथ में आना चाहिये बस..खर्चने के दस रास्ते निकल आते हैं । चन्दा लँहगा-चुन्नी माँगती है उसे तुरन्त बढिया लहँगा-चुन्नी ला दिये जाते हैं । दीना ने घडी माँगी ,उसकी घडी आगई । और जो दुलारी उसाँस भरकर कहदे कि--"जिनगी बीत गई कभी नाक में सोने की लौंग तक न पहनी", तो रामनाथ के कलेजे को लग जाती है उसका वश चले तो लौंग क्या घरवाली को सोने से मढ दे । कहाँ के काका बाबा के रुपए । उनकी तिजोरी में पडे-पडे सड जाएंगे । क्या करेंगे लेकर ? हम उनका उपयोग तो कर रहे हैं कम से कम..।" </span><br />
<span style="font-size: large;">पिछले साल रामनाथ के घर भैंस आगई थी । कहा तो यही कि ससुराल से ले आया है । वहाँ चारे-पानी का इन्तजाम नही था और यहाँ बच्चे दूध-दही को तरसते थे । लोगों ने बौहरेजी को सलाह दी कि तुम रामनाथ के घर से दूध क्यों नही बाँध लेते । नगद रुपए तो पता नही मिलेंगे या नही । रामनाथ ने सुना तो उसने भी यह प्रस्ताव खुशी-खुशी मान लिया । दो-चार दिन दुलारी खुद बढिया 'निपनिया' दूध ले जाकर काकाजू के घर दे आई । पर यह क्रम आठ दिन भी न चला । कभी दुलारी को 'कास्स-बाबा' की खीर चढानी होती तो कभी बेटी के सासरे खोआ भेजना होता । कभी पडिया छूट कर सारा दूध पी गई तो कभी भैंस ही उचक गई । इस तरह बौहरे जी चाय तक को तरस जाते । इससे तो डेरी से ही दूध लेना अच्छा था । मजबूरन वही शुरु कर दिया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">इधर तो बलीराम इन्तजार करते कि कब रामनाथ अपना करार पूरा करेगा और उधर कोई न कोई सूचना चूल्हे के धुँआ की तरह रामनाथ की पाटौर से निकलकर हवा में फैल ही जातीं थीं और उसकी गन्ध बलीराम बौहरे तक पहुँच ही जाती कि कि रामनाथ के घर 'रेडू' ( रेडियो) बज रहा था कि रामनाथ का लडका आज बढिया 'सुपाडीसूट' (सफारी-सूट) और चमडा के चरमराते जूते पहन कर कहीं गया है । कि दुलारी कल बाजार से नए डिजान की पाजेबें लाई है कि.....भई रामनाथ के तो ठाठ हैं । ऐसे ही एक दिन अचानक रामनाथ के आँगन में गाया जाने लगा था--"जच्चा मेरी सरद पूनों का चाँद...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">कैलाबुआ ने नारद की सी भूमिका निभाते हुए राजबाई को सुनाया---"बौहरी सुना तुमने , रामनाथ की लडकी को बेटा हुआ है । खूब तगडे पछ की तैयारियाँ चल रहीं हैं । सबके कपडे ,बच्चे को चाँदी के कंगन ,सोने की हाय दो सूट दो कलसा लड्डू एक में बूँदी के और एक में सोंठ के ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"सोंठ के ?"---राजबाई मन मसोस कर रह गई । दो जापे हुए पर एक बार भी न उसे हरीरा चखने मिला न सोंठ के लड्डू । डाक्टरनी ने साफ कह दिया---"चिकनाई बिल्कुल नहीं । सिर्फ दूध...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"दुलारी के हाथ के बने सोंठ के लड्डू तो बस.."..--कैला बुआ ने चटखारे लेकर कहा---"मुझसे तो आधा भी न खाया गया । निचुडवां घी, मेवों की भरमार सोंठ अजवाइन की 'खसबोई' अलग..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"तो इस बार भी रामनाथ का वायदा कुम्भ का मेला हुआ समझो ।"--बलीराम ने निराश होकर रामनाथ को बुलवा भेजा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"मैं तो खुद ही आ रहा था कक्कू ।"--रामनाथ पाँव छूकर बोला---"तुम्हारा नाती आया है । तुम्हारा 'आसिरबाद' है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"मेरा आशीर्वाद तब मिलेगा रामनाथ जब तू रुपए लौटाएगा ।"--बलीराम ने ताकत लगाकर अपना रोष निकाला---"तूने जैसी मेरी बात खराब की है ,कोई कर नही सकता । जग हँसाई होरही है कि मैं किस फरेबी की सहायता करने चला था । तू एक बार कहदे कि रुपए नही देगा । समझ लूँगा जेब कट गई । उस दिन कैसे बकरी की तरह मिमिया रहा था । और अब रंग ही बदल गया । तेरे जैसा मक्कार आदमी नही देखा ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">तुम्हारा गुस्सा बाजिब है काका । पर समधियाने की बात आन पडी है । इसमें मेरी क्या तुम सबकी इज्जत है । पूरे गाँव की ...फिर काकाजू तुम्हारे रुपए तो समझो दूध पी रहे हैं ।</span><br />
<span style="font-size: large;">ऐसी-तैसी दूध पी रहे हैं---बौहरे जी बौखलाए---"मुझे अब ये तेरी चिकनी चुपडी नही, ईमानदारी की बात सुननी है आखिरी बार । तू रुपए देगा कि नही । देगा तो कब देगा । अभी बता । फिर जो होगा देखेंगे ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"बस दो महीना बाद ही । गेहूँ चना की फसल आते ही सच्ची । जहाँ मानुस मरे वहाँ सौगन्ध ले लो ..।"--रामनाथ ने छाती पर हाथ रखकर कहा । पीछे से यह भी जोड दिया---" फिर भी कहो तो काका तुम्हारा ही हिसाब कर दूँ । नही भेजूँगा पछ । लडकी को एक धोती भेजकर हाथ जोड लूँगा ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">नौटंकी करने में रामनाथ का जबाब नही । जैसे छह साल वैसे दो महीने और सही , यही सोचकर बौहरे जी ने सन्तोष कर लिया पर अब...चैत की फसल आते ही मेला घूमने भी चला गया ठेंगा दिखाकर ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"लौटेगा तो सही ..आज वह नही कि मैं नही ..।" बौहरे जी तिलमिलाते हुए आँगन में चक्कर काट रहे थे जैसे चौमासे में मक्खियाँ लगने पर बछडा तिलमिलाता है । राजबाई असहाय सी पति को देख रही थी । उसने जानबूझ कर नही बताया था वरना उसे सुबह ही रामो ने बता दिया था । यह भी कि आधीरात से ही दुलारी की कडाही-करछी खनकने लगी थी । </span><br />
<span style="font-size: large;">और कोई मौका होता तो राजबाई कल्पना करती कि कैसे दुलारी के हाथ-पाँव मेंहदी--महावर से रचे होंगे । कैसे ठसके से धरऊआ साडी पहन कर हँसती-गाती गई होगी । ऐसी कल्पना राजबाई को यों तो हमेसा ही भली लगती है लेकिन इस बार उसके मन में उपले से सुलग रहे थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"आग लगे ऐसे मौज-सौख को "--वह पति को सुनाती हुई बोली---"तुम क्यों अपना खून जलाते हो ? वह तो मौज कर रहा होगा पूरे कुनबा के संग..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"रुपए तो तूने ही दिलवाए थे अपने बाप को "---बलीराम अपनी पत्नी पर बरस पडे । (हर खटकने वाली चीज उनके लिये राजबाई का बाप होती है चाहे वह बुखार या सिरदर्द ही क्यों न हो ) तब तो कैसे टसुए बहा कर बोली थी दे दो बेचारा मुसीबत में है ...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"चलो खाना खा लो । मैंने भरवां भटा और लौकी का रायता बनाया है तुम्हारी पसन्द का..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"तू ही खा ले ।" बौहरे ताव से बोले --"मैं तो कौर--ग्रहण उसके हलक में से रुपए निकलवा कर ही करूँगा । भैरों को बुलवाता हूँ । वही इसे ठिकाने पर लाएगा । भय से तो भूत भागते हैं ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">इधर बौहरे जी रणनीति बना रहे थे उधर रामनाथ सब कुछ भूलकर बाल-बच्चों के साथ मेला घूम रहा था । हाथ में जैसे कुबेर के खजाने की चाबी थी ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"चन्दा, दीना ,दुलारी जो जो खरीदना हो खरीद ही लो, खाना हो खा लो फिर मत कहना ..उठी हाट मंगलवार को लगती है हाँ नही तो...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">यही है इनकी जीवनदृष्टि । सुख-दुख बराबर । न दुखों से भागते हैं न खुशी मनाने का मौका छोडते हैं । दुख इनके लिये एक परिवर्तनकारी घटना है जीवन के अभावों और मुश्किलों को भूलने या पीछे छोडने का अवसर । उसे पूरी तरह जीते हैं । दुख चाहे पकी फसल में आग लगने का हो या बछडा मर जाने का । दुलारी खूब डकरा-डकराकर रो लेती है और दुख से मुक्त होजाती है खुशी के लिये मन से तैयार । खुशी चाहे पेड में पहली बार फल आने की हो या गाय 'ब्याने' की । तुलसी और टेसू-झाँझी के विवाह पर वह ऐसे सजती है जैसे उसके बेटे का ब्याह हो । </span><br />
<span style="font-size: large;">जो लोग दुखों को ईमानदारी से नही भोगते वे सुखों का आनन्द नही उठा सकते---इसे अनपढ रामनाथ ने जाने कब कहाँ से सीख लिया है तभी तो बौहरे जी के तकाजों की चिन्ता किये बगैर ,झकाझक सफेद धोती-कमीज पहने ,कानों में कन्नौजिया अतर का फाहा खोंसे शान से मेला घूम रहा था । दुलारी नारियल-बताशे चढाकर मैया को मना रही थी---"हे बहरारेवाली मैया ! जैसे अब बुलाया आगे भी बुलाना..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">शाम ढले घर लौटते समय दुलारी का मन तृप्त था । वह चन्दा को साथ लेकर गा रही थी---"इन बागनि के फूल मति तोडै माली पत्ते-पत्ते पै बैठी मेरी शेर वाली...।" </span><br />
<span style="font-size: large;">खुसी के चटक रंगों में खोए रामनाथ ने जो अपने चबूतरा पर बलीराम बौहरे के साथ भैरों को बैठे देखा तो सब कुछ समझ में आगया । पत्नी-बच्चों को भीतर जाने को कहकर खुद स्थिति से निपटने तैयार होगया । भैरों ने उसकी कमीज का कालर पककर कहा--- "क्यों रे भैन के...बेहया ! दूसरों के रुपयों पर गुलछर्रे उडाते जरा भी शरम नही आती ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">भैरों बलीराम बौहरे का भान्जा ,इलाके का नामी लठैत है । दस-दस आदमियों से अकेले भिडने की ताकत रखता है । मामा के रुपए तो रुपए , वसूलने के लिये उसकी खुद की भी कुछ उधारी थी । एक बार जरा हाथ पकडलेने पर ही दुलारी ने उसकी माँ-बहन को समेटते हुए हंगामा खडा कर दिया था । उसे छिछोरा की उपाधि मिली सो अलग । आज इस सती-सावित्तिरी के गरूर को जरूर देखेगा भैरों । पर देखे किसे । रामनाथ तो पैरों में पडा था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"भैरों भैया ! जुबान खराबकर काहे छोटे बनते हो । तुम जो कहोगे करने तैयार हूँ ..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">कोई सामने अडा हो तो दो दो हाथ करने में मजा आए । गिडगिडाते रामनाथ को देख आधा जोश तो ठंडा ही होगया । फिर भी कडककर बोला---"मामा के रुपए निकाल अभी । बहुत चक्कर लगवा लिये तूने । आज देखता हूँ...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"रुपए कहाँ हैं भैया ? चाहो तो मेरे पिरान ले लो ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"तेरे प्राणों का क्या अचार डालूँगा ? हमें रुपए चइये अभी ,इसी बखत..नही तो...तो.".--भैरों ने चारों ओर नजर दौडाते हुए कहा और फिर सामने खडी भूरी भैंस को देख आँखें चमकीं--"अरे हरामखोर ! बीस हजार की भैंस बाँध कर बैठा है और कहता है कि पैसे कहाँ हैं..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">'चाँदुल' ??---एक साथ सबकी छाती पर जैसे किसी ने हथौडा मार दिया हो । दो महीने पहले ही बच्चों के लिये रामनाथ अपनी ससुराल से दूध देने तक के लिये एक भैंस खोल लाया था । वहाँ पहले ही बहुत सारे चौपाए थे । चारा पूरा नही पड रहा था । 'चाँदुल' बच्चों की जान बसती थी लेकिन भैरों जैसे आदमी से कौन जूझे !</span><br />
<span style="font-size: large;">भैंरों ने भैस खोल ली । किसी ने चूँ तक न की । गाँव के ज्यादातर लोगों की हमदर्दी बलीराम बौहरे के साथ थी । रामनाथ को सबक मिलना जरूरी है । ठीक किया भैंरों ने ।</span><br />
<span style="font-size: large;">भैरों की पीठ होते ही रामनाथ के घर में कोहराम मच गया । दुलारी गा गाकर चिल्ला-चिल्लाकर रोती रही---"अरे राssम ! भला हो इनका । पापी ,मेरे बच्चों के गले पर लात रखकर लेगए । उनके हलक से कौर निकालकर खागए 'धरमार'...।"</span><a href="http://yehmerajahaan.blogspot.in/2013/10/blog-post_14.html">उज्जैन</a><br />
<span style="font-size: large;">"बावरी हुई है क्या !"--रामनाथ समझा रहा था ---"भैंस ही तो ले गए हैं हमारी किस्मत तो नही लेगए । कम से कम रोटी तो चैन से खा सकेंगे । नही तो रुपया..रुपया..रुपया ...। रुपए न हुए बौहरे के प्राण होगए ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">उधर बौहरे जी गाँव के दूसरे छोर पर भी मानो सब कुछ साफ-साफ सुन रहे थे । दुलारी के बोल ओले की तरह तड-तड कनपटी से टकरा रहे थे । बच्चों की निगाह बेरी के काँटे सी कसक रही थी । अचानक उन्हें लगा कि उनकी यह उपलब्धि खोखली है सूखी लौकी की तरह । उनसे भैंस की देखभाल नही हो पाएगी । कहाँ बाँधेंगे । कौन दूध दुहेगा । कौन चारा लाएगा । और कौन दुलारी के ताने--उलाहने सुनेगा । भैंस लाकर उन्हें क्या मिला सिर्फ इस तसल्ली के कि होगई कर्जा-वसूली । वह तसल्ली भी भैरों को थी । रुपए तो आए न आए बराबर ही थे । </span><br />
<span style="font-size: large;">जैसे जैसे रात गहरा रही थी बलीराम बौहरे को दुलारी का विलाप ज्यादा सुनाई दे रहा था । इसलिये उन्होंने भैरों को बुलाया और मन पक्का कर बोले---"भैरों ! भैंस को रामनाथ के द्वार पर बाँधकर आ ..हाँ हाँ अभी इसी बखत..।" </span><br />
<span style="font-size: large;"> </span></div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com15tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-43988363872352443412013-09-21T09:21:00.002-07:002015-01-04T19:40:17.618-08:00अर्थहीन <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<i>यह आमन्त्रण पर लिखी गई दहेज -कथा है । 'इक्कीसवीं सदी की चुनिन्दा दहेज-कथाएं '.-संग्रह ( स.दिनेश पाठक शशि)में शामिल भी है लेकिन आपको पढवाने की लालसावश यहाँ भी दे रही हूँ । आशा है आप पढेंगे और अपनी बेबाक टिप्पणी से मुझे लाभान्वित करेंगे ।</i><br />
<i><span style="font-size: large;">---------------------------------------------------------------------------</span></i><br />
<span style="font-size: large;"><i>वेदप्रकाश को जो दरवाजे पर देखा ,मंजू की छाती में धड-धड होने लगी । चेहरा धूप में मुरझाए पत्ते की तरह लटक गया । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"अभी पन्द्रह दिन भी नही हुए कि लिवाने भी आ गए ?"--मंजू ने सोचा </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>अम्मा जी ने खुद ही तो कहा था कि अबकी बार मंजू को महीना--डेढ--महीना के लिये भेज दूँगी । बेचारी को साल भर से ज्यादा होगया मायके गए । यों साल-दो साल में महीना-पन्द्रह दिन की छूट कोई बडी छूट नही है पर इतनी भी क्या कम है ? </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>सात-आठ साल में वह इतना जान चुकी है कि उस घर में बहुओं का मायके जाना कभी सहजता और सरलता से स्वीकार नही किया जाता । लिवाने वाले को एक-दो बार न लौटाया तो ससुराल क्या । ऐसे समय मंजू को सावन का एक लोक गीत याद आता है जिसमें भाई बहन को लिवाने ससुराल आता है । पहले तो सास-ननद की भौंहें तन जातीं हैं । सीधे मुँह बात नही करतीं लेकिन जब बहू खुशामद करती है कि--"तुम कहौ ए सासु पीहर जाउँ ,बारौ बीरन लैवे आइयौ...।" बडी मुश्किल से सासु बहू की बात मानती है पर कई शर्तों के साथ कि "</i><i>जितनौ ए बहू कोठीनि नाज, उतनौ पीसि धरि जाइयो ,जितनौ ए बहू कुँअलनि नीर उतनौ भरि धरि जाइयो...." .."</i><i>हे बहू तू मायके जाना चाहती है तो चली जा लेकिन पहले जितना घर में अनाज है सारा पीस कर रख जा । जितना कुओं में पानी है उतना भर कर रख जा..। </i></span><br />
<i><span style="font-size: large;">अब जबकि बीसवीं सदी बीतने जा रही है ,ग्वालियर के उस पुराने मोहल्ला में उतनी कठोरता तो नही रही पर बहू के मायके जाने पर आसानी से सहमति तो अब भी नही मिलती । मिल भी जाए तो 'लिबउआ' खातिरदारी के नाम पर रोककर आज-कल ,आज-कल करके दो-चार दिन तो ऐसे ही निकाल दिये जाते हैं । </span></i><br />
<span style="font-size: large;"><i>अम्मा की भी तमाम समस्याएं निकल आतीं थीं । दुखी स्वर में कहतीं अब मेरा मन कैसे लगेगा ? कौन भारी-भारी चादरों को धोएगा ? कौन इतनी सुबह ओम का टिफन लगाएगा ? कौन मेरे पैरों में 'नारान ' की मालिश करेगा ? ..</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>मंजू को खूब याद है कि उसका छोटा भाई इसीलिये उसे लिवाने जाने के लिये तैयार नही होता था ।</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>छोटे देवर ओमप्रकाश के ब्याह से पहले मंजू को परिवार की इस नीति और सासु माँ की बातों पर खीज की बजाय हँसी आती थी । रौब और अधिकार भरी ही सही उसे अपने ऊपर सास की और देवरों की निर्भरता बुरी नही लगती थी बल्कि उसमें अपने महत्त्व का अनुभव होता था , लेकिन जबसे घर में ओम की बहू आई है उसे वे सभी बातें अखरने लगी हैं । आखिर वे नियम पूजा पर लागू नही क्यों नही होते ?उसका भाई जब चाहे लेने आजाता है और असहमति जताने की बजाय सब पूजा की विदाई तैयारी करने लगते हैं ।</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"क्या महीना और क्या पन्द्रह दिन ! "---वेदप्रकाश मंजू को समझा रहा था--" रहने को तो छह महीना भी कम पड़ेंगे . पर मेरा कुछ ख्याल है कि नही ?"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>मंजू की माँ दामाद की बात पर पुलकित हुई । बेटी की सजल आँखें देख प्यार भरी झिडकी दी -- </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"बावरी हुई है क्या ? लल्ला जी का जी नही लगता होगा तेरे बिना । फिर रहना तो तुझे उसी घर में है । क्या चार दिन और क्या चौदह ..। 'घोडी घुडसाल में ही अच्छी लगती है' । समझी ! और यह तो सोच कि सासरे में तेरी कदर है ,तभी तो ..".</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"हाँ खूब कदर है "..मंजू ने कुढते हुए सोचा .</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>पहले वह भी इसे 'कदर' ही समझती थी भले ही डाँट-डपट और झिडकियों के रूप में । तो क्या हुआ अम्मा के लिये मेरे अलावा और है ही कौन ? माँ कहती है कि डाँटते भी उसी को हैं जिसे सबसे ज्यादा चाहते हैं । लेकिन ओम की बहू के आते ही मंजू को वह कद्र बेकद्री लगने लगी । क्यों ? जिेसे सबसे ज्यादा चाहते हैं क्या सारे छोटे और नीचे काम भी उसी से करवाए जाते हैं ? बर्तन माँजना हो ,बाथरूम साफ करना हो ,रोटियाँ सेकनी हों या कपडे धोने हों ,इन कामों के लिये तो मंजू है और बाजार में खरीददारी करनी हो , मेहमानों से मिलना हो, कहीं रिश्तेदारी में जाना हो तो पूजा .?</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>मंजू को काम से ऐतराज नही पर भेदभाव कलेजे को छेद कर रख देता है । आखिर पूजा में ऐसा है क्या ?" </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"पूजा भाभी में 'मैनर' है । अक्कल है । लोगों से मिलने ,बात करने का तमीज-तहजीब है । ज्यादा पढी लिखी है ...।" रमा दीदी को पडोसन से कहते सुना था मंजू ने । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>रमा छोटी ननद है पर वह भाभी को न केवल समझाने का अधिकार रखती है बल्कि अपने नाम से पहले दीदी भी लगवाती है । घर में कितने ही छोटे हों ननद-देवरों का नाम खाली नही बल्कि दीदी और भैया लगाकर लिया जाता है लेकिन यह नियम पूजा के लिये क्यों नही है ? पूजा सबका नाम लेती है .फिर भी पूजा भाभी में 'मैनर' है । लेकिन मंजू खूब समझती है कि यह सब पूजा के मायके के कारण है । पूजा के तीन तो जवान भाई हैं । घर के मजबूत हैं । धौलपुर में बढिया मकान है । तीन-चार दुकानें हैं । पूजा जब भी मायके से आती है साथ में ढेर सारा सामान--दाल, चावल, पापड--बडियाँ ,अचार मुरब्बा कपडे मिठाई लाती है । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"कुछ भी कहो रिश्तेदार मिलें तो ओम की ससुराल वालों जैसे ।"-- अम्मा की झुर्रियाँ चमक उठतीं हैं । वे सबको सुना कर कहती है । खास तौर पर मंजू को ।</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>मंजू मन मसोस कर रह जाती है । वह कहाँ से लाए यह सब । उसकी पारिवारिक दशा क्या अम्माजी से छुपी है । बाबूजी हैं नही । मुसीबतें झेलने के लिये अकेली माँ है । बडा भाई एक विधर्मिणी से विवाह करके कहीं दूर जा बसा है । छोटा भाई बिजली का काम करके थोडा बहुत कमा लेता है कुछ माँ कागज की थैलियाँ बना कर कमा लेती है बाकी बाबूजी की पेंशन से गुजारा होजाता है । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>जब रिश्ता हुआ था तब हालात ऐसे थे कि ससुर जी ने खुद बाबूजी से मंजू का हाथ माँगा था । वेदप्रकाश न तो ज्यादा पढे थे ना ही कोई काम-धन्धा करते थे । घरवालों ने सोचा कि शादी करदें बहू आने पर कुछ तो कमाएगा । सो तब सबका ध्यान केवल शादी पर था । देनलेन तो हाशिये पर चला गया था । पर किसन की शादी में जो सामान व नगद रुपया मिला घरवालों का नजरिया बदल गया । मंजू को भूलकर सब पूजा के गुण गाने लगे । जब भी कोई पूजा के मायके से आता है ,बाजार से गरम कचौरियाँ और जलेबियाँ मँगाई जातीं हैं । सौंफ बादाम की ठण्डाई घोंटी जाती है । शुद्ध घी में पूडियाँ तली जातीं हैं । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>बहू के मायके वालों का सम्मान करोगे तभी वह तुम्हारा सम्मान करेगी ।--एक दूर के चाचाजी अक्सर कहते रहते हैं । सभी लोग इसका बराबर पालन करते हैं । लेकिन मंजू के मामले में ऐसा मानने की विवशता किसी के लिये नही है । मंजू का भाई वैसे तो कभी-कभार ही आता है लेकिन उसका वैसा स्वागत कहाँ होता है जैसा पूजा के भाइयों का होता है । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"गरीब की लुगाई सारे गाँव की भौजाई ।" </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>काम के लिये भी हर कोई मंजू पर ही तान तोडता है । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>'पती 'कमाने वाला होता या मायका 'जबर' होता तो उसकी भी पूजा जैसी ही 'पूछ 'होती..। मंजू की भी इच्छा होती है कि पूजा जैसी इज्जत उसे भी मिले ,लेकिन कैसे ? माँ अकेली और असहाय है । कहाँ से क्या करेगी सब...? और उसे अहसास भी कहाँ कि घर में बेटी की पूछ केवल काम के कारण है मजूरों की तरह जाकर जुट जाना है उसी तरह । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>मंजू की आँखें बरबस छलकी जा रहीं थीं ।</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"ना बेटी ,इतनी दुखी मत हो ।"--माँ का दिल भी भर आया । अपने आँसू पौंछ कर बोली--"समधिन जी ने पन्द्रह दिन को भेज दिया यही क्या कम है । उन्हें भी तो बुरा लगता होगा तेरे बिना । तभी तो इतनी जल्दी भेज दिया दामाद को । छोटे का ब्याह होजाएगा तब मैं भी अपनी बहू को अपने से दूर नही रहने दूँगी ।" यह कहकर अचानक वह उठी और ऊपर से एक बैग लेकर आई ।</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"यह क्या है माँ ?"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"इसमें दो जोडी पेंट शर्ट हैं । दामाद जी और ओम लल्ला के लिये । दो साडियाँ हैं । एक पूजा के लिये । उसके मायके से भी तो तेरे लिये कुछ न कुछ आता रहता है । और एक साडी और पाजेब बिछुआ समधिन जी के लिये । होली के बाद गनगौर-पूजन होगा न । थोडी मिठाई और नमकीन और थोडे 'गुना 'भी है...।"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"माँ यह सब ??"---मंजू ने हैरानी से माँ को देखा ।</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"अरे कुछ नही ,इस बार तेरे बाबूजी की पेंसन में कुछ रुपए बढ कर मिले सो कुछ सामान ले आई हूँ । समधिन जी को अच्छा लगेगा वैसे भी मैं उनको कहाँ कुछ भेज पाती हूँ । मजबूरियाँ ही ऐसी आ फसीं हैं ।" </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>मंजू का दिल भर आया । आजकल तो उल्टे लडकियाँ ही माँ-बाप के लिये कितना कुछ कर रही हैं । और एक वह है जो असहाय अकेली माँ से खर्च करवा रही है । मन हुआ कि मना करदे । कहदे कि अपना खून सुखाकर किसी के लिये कुछ करने की जरूरत नही है माँ । लेकिन उसे सास की सन्तुष्टि इतनी अनिवार्य और महत्त्वपूर्ण लगी कि माँ की मजबूरियाँ छोटी पड गईँ । सारा मलाल हल्का होगया । सोचा चलो इसबार अम्माजी को यह नही लगेगा कि मंजू ऐसे ही चली आती है मायके से । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"अरे ! आगई !"---मंजू ने अम्माजी के पाँव छुए पिण्डलियाँ दबा-दबाकर । अम्माजी की आँखों में बादलों के बीच की क्षणिक धूप सी चमकी । मंजू ने कुछ पुलक और कुछ गर्व के साथ बैग अम्माजी के आगे रख दिया ।</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"इसमें क्या है ?"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"माँ ने आपके लिये 'गनगौर' भेजी है ।"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"अरे ! इस बार समधिनजी को हमारी याद कैसे आगई ?" अम्मा ने कटाक्ष के साथ मुस्कराकर कहा </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"अम्माजी , माँ तो आपको हमेशा याद करती है । लेकिन..".</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"मैं समझती हूँ मंजू ।"--अम्मा बीच में ही बोल पडी---"बेकार ही माँ को परेशान किया । क्या जरूरत थी खर्च करने की ? तुझे मना कर देना चाहिये था ।"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"मैंने मना किया था अम्माजी लेकिन माँ नही मानी । बडे मन से भेजा है उन्होंने ।"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"सब मन से ही भेजते हैं बेटा ।"--अम्मा ने बडप्पन के साथ कहा । </i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>"गनगौर तो पूजा के मायके से दो दिन पहले ही आगई थी । बेचारी माँ को तूने बेकार ही परेशान किया ...।"</i></span><br />
<span style="font-size: large;"><i>मंजू का सारा उत्साह राख होगया । अम्माजी ने माँ के स्नेहमय बडप्पन को उसी तरह नकार दिया ,जिस तरह कम्प्यूटर गलत पासवर्ड को नकार देता है । कलेजा काटकर किये गए खर्च की ऐसी अवमानना देख उसका मन ग्लानि से भर गया । यहाँ बल्व के उजाले में उसने व्यर्थ ही दीपक जलाया है । वह दीपक माँ के अँधेरे कमरे को उजाले से भर सकता था न !!</i> </span></div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com7tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-9197216108150206242013-06-05T03:43:00.001-07:002021-07-01T10:44:37.567-07:00साहब के यहाँ तो.....<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div>
<br /></div>
<div>
<div>
<span style="font-size: large;">'इमरती अभी तक नही आई !'--</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">रसीदन कनेर की छाँव से समय का अन्दाज लगाते हुए बडबडाई । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">अब तो दो--ढाई का टैम होने को होगा । 'रेसिट' होने ही वाली है और 'रेसिट' के बाद उसके आने का मतलब भी क्या है । खास और जरूरी काम तो लंच होने तक निपटा ही लिये जाते हैं । सभी जरूरी डाक लंच से पहले ही सब जगह लगादी जातीं हैं । क्या तो बाबूजी और क्या मैडम और सर लोग लंच से पहले जितनी चिन्ता और लगन से काम करते हैं, बाद में कहाँ करते हैं । बाबूजी मेज पर कागज फैलाए दस बार चिरोंजी गोपी को बुलाते हैं । 'किलास-टीचरों' का अलग बुलावा---'अरे गोपी यह लैटर लेकर तारागंज जा और चिरोंजी तू गुब्बारा फाटक चला जा...। इन लडकों के माता-पिता को बुलाकर ला । नाम लिखाने के बाद साले चैक लेने के लिये ही स्कूल आते हैं । जैसे सरकार पर कर्जा है इनका ।'..</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">सुबह-सुबह स्कूल में चपरासियों की कितनी जरूरत होती है ,इसे रसीदनबाई खूब जानती है । साफ-सफाई और पानी भरने जैसे काम जो चपरासी लोगों को ही करने होते हैं, वे तो स्कूल शुरु होने से पहले ही होने होते है । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">'प्रेंसीपलसाब' के आने पर उनके टेबल की घंटी भी जब देखो 'टन्न टन्न' बजती ही रहती है । तब चपरासियों की कितनी टेर मचती है और यह इमरती है कि...!" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">। </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">पैंतीस साल की चपरासिन रसीदनबाई भाग्य के साथ-साथ गठिया की भी सताई हुई है । बैठ जाती है तो उठ नही पाती । काले-काले और सूखे टटेरे जैसे हाथों को घुटनों पर टेकती हुई ,मुट्ठी भर की काया को भी कठिनाई से सम्हालते हुए चलने में उसे खासी मुश्किल आती है फिर भी वह ग्यारह बजे से पाँच मिनट पहले ही स्कूल आ जाती है और लोहे के भारी दरवाजे को पूरी ताकत से ठेल कर सबसे पहले देखती है कि गोपी ने अभी तक सफाई शुरु नही की । सफाई के बाद ही तो वह 'पिराथना' की घंटी बजाएगी । एकाध दिन वह लेट होजाती है तो गोपी रसीदन को खूब 'अफसरी' दिखाता है---"अब आ रही है ? यह टैम है आने का ?" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">गलती पर डाँट खाना रसीदन को बुरा नही लगता । आखिर नौकरी तो नौकरी है । जिसका खाते हैं उसकी तो बजानी ही चाहिये न ? आते ही वह सबसे पहले घडी देखती है और समय से दस मिनट पहले आकर चैन की गहरी साँस लेती है । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">तो भैया कायदे से देखा जाए तो लंच के बाद तो स्कूल में आना आना नही होता है कि नही ।--रसीदन गोपी और चिरोंजी से अपनी बात का समर्थन माँगती हुई कहती है ---फिर हम चपरासियों को इतनी छूट देता भी कौन है ? लेकिन यह इमरती तो ....। </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"तू बराबरी करेगी इमरती से ?"--- गोपी उसे झिडकता है --"जान कर भी इतनी अनजानी मत बनाकर । समझी !! और तू कभी पूछ भी मत बैठियो । नही तो ...।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">इमरती भी रसीदनबाई की तरह ही इस शासकीय हाई-स्कूल लालगंज में दैनिक वेतन भोगी भृत्या है । फर्क इतना है कि पैंतीस की उम्र में ही बुढा सी गई रसीदन जहाँ स्कूल की धूल फाँकती हुई, दिनभर कोई न कोई काम करती हुई भी सबकी उपेक्षा का शिकार रहती है वहीं इमरती पूर्व शिक्षामंत्री यादव के वातानुकूलित बँगले पर काम करती है और स्कूल में सिर्फ सूरत दिखाने के लिये आती है फिर भी लोग उसे विशेष जगह देते हैं ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">इमरती की पहुँच सीधे मंत्री जी तक है उसकी सिफारिश या शिकायत किसी के भी ग्रह-नक्षत्र बदल सकती है ,यही सोचता है हर कोई । रसीदनबाई इतना आगे जाकर नही सोच पाती । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">गोपी की बात पर रसीदन कुछ सहमकर तम्बाकू से रचे बडे-बडे दाँतों को होंठों में छुपा लेती है पर अन्दर ईर्ष्या भरा शोर होता रहता है । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">" मंत्री जी ने नौकरी लगाई है पर नाम तो हमारे रजिस्टर में लिखा है उसका । तनखा तो यही से निकलती है न । बल्कि डबल काम करके हमसे ज्यादा ही कमाती होगी फिर भी काम और टैम की छूट उसे क्यों दे रक्खी है प्रेंसीपलसाब ने । हमें तो आधा घंटे की भी मोहलत नही है ।' </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">फिर जब तनखा यहाँ से निकलती है तो उसे ज्यादा काम यहीं करना चाहिये ना । पर यहाँ धूल-धक्कड में काम इमरती नही करेगी गोपी भैया ! मंत्री जी के यहाँ काहे की धूल ,काहे का पसीना । मार्बल के 'फरस' पर झट् से पौंछा फेर देती होगी । गैस पर पट् से सबजी-रोटी, 'दाच्चाबल' ,'पुरी-पराँमटे' पका देती होगी । तर माल खाने को मिलते ही होंगे । मौज-मजे की बढिया नौकरी है । ऊपर से 'जबर' का आसरा । सब 'किसमित' का खेल है ..।" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">जब तक यादव मंत्रीपद पर जमे रहे ,इमरती केवल उन्ही का काम करती थी और प्रिंसिपल पाण्डे बराबर उसकी तनखा निकालते रहे । एक बार मन में विरोध का कीडा कुलबुलाया भी कि 'काम चले मंत्री जी का और वेतन निकाले प्रिंसिपल केशव प्रसाद पाण्डे ?' यह तो सरासर गलत है । लेकिन उनकी छठी इन्द्रिय ने उन्हें समझा दिया कि जल में रह कर मगर से बैर करना निरा पागलपन है । सो जैसा कि मंत्री जी का निर्देश था ,इमरती दो-चार महीनों में रजिस्टर में हस्ताक्षर करने स्कूल-टाइम के बाद स्कूल आ जाती थी । या फिर कभी-कभी गोपनीय रूप से रजिस्टर मंत्री जी के बँगले पर पहुँचा दिया जाता था । इस तरह वह बँगले से ही स्कूल के रजिस्टर में बराबर उपस्थित रही । इसकी जानकारी भी बाबू और प्राचार्य के अलावा स्टाफ में कुछ लोगों को थी और कुछ को नही । जिनको जानकारी थी वे भी इस मुद्दे पर कानाफूँसी करके ही सन्तुष्ट हो लेते थे ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">रसीदन बाई दूसरे टाइप के लोगों में थी जिन्हें अर्जुन की तरह हस्ताक्षर करते समय मछली की आँख जैसा केवल अपना ही कालम दिखाई देता है । आजू-बाजू में कौन किस दिन नही आया ,किसकी 'सी एल' लगी और किसकी 'फ्रेंच-लीव' हुई उन्हें कोई खबर नही होती । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">लेकिन एक दिन इमरती स्कूल में साकार उपस्थित होगई । हुआ यों कि उधर तो यादव जी के हाथ से मंत्री-पद छूट गया और इधर पाण्डे जी के आदर्शों ने जोर मारा । उन्हेंने इमरती से साफ कह दिया कि अब ऐसा नही चलेगा । पूरे स्टाफ की तरह समय पर रोज स्कूल आना पडेगा । अब नए मंत्री जी हैं आखिर मुझे भी तो जबाब देना होगा । यादव जी को भी पाण्डे जी की बात माननी पडी । आपसी व्यवहार में इतनी समझ तो रखनी पडती है न । लेकिन पता नही रातों-रात किसने ,किससे ,क्या कहा कि पाण्डे जी के पास संचालक जी का फोन आगया । उनके कडे सिद्धान्त फिर उसी तरह नरम हो गए जिस तरह दबाने कर गदराया लेकिन ठोस आम पिलपिला कर नरम हो जाता है । तय हुआ कि इमरती को स्कूल में आना तो रोज पडेगा लेकिन अपनी सुविधानुसार से दो-तीन बजे तक आकर साइन कर जाए । इस तरह यादव जी की सेवा होती रहेगी और स्कूल की ड्यूटी भी । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">इमरती का इस तरह अवतरण क्या हुआ स्टाफ में रोज की नई कथाएं शुरु होगईं । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"आज तो दो-पन्द्रह पर आई है इमरती । लेकिन तीन बजे से ज्यादा थोडी रुकेगी ।...भई पावर है हाथ में । देखो तो कैसी साफ-सुथरी ,चमक-दमक और ठसके से आती है ।....आज फिर नई साडी पहनी है इमरती ने ।....बालों में कहाँ से नित नई किलपें लगाती है ?...इसकी हँसी स्कूल की घंटी की तरह कैसी बुलन्द और सुरीली है ! कोई टेंसन जो नही है । बातों में देखो, कितने लटके-झटके हैं ! ऐसे लटके-झटके दिखा कर ही तो ...। हाँ जी ,इमरती को मंत्री जी का 'सपोट' है तभी हवा में उडती रहती है । सैंया भए कोतवाल अब डर काहे का..।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"स्कूल क्या आती है ,इसी बहाने थोडी सैर होजाती है ।"---चिरोंजी भी बहती गंगा में हाथ धोना नही भूलता---वैसे यादव साहब अपनी मिसेज के साथ-साथ 'इन्नोवा' में इमरती को भी ले जाते हैं कभी-कभी । भाई नौकरी हो तो ऐसी ..।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"तू भी साथ लग जाया कर मरे..।" रसीदन चिरोंजी को झिडकती है । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">तरह की कथाओं से उसका मन वैसे ही सिकुड जाता है जैसे धूप में पड-पडा बैंगन सिकुड जाता है । गज़ब की मट्ठर औरत है यह इमरती । देर से आकर भी गलती 'फील' नही करती । उल्टे अपने काम और थकान का रोना रोती है । जैसे कि स्कूल में आकर गोपी चिरोंजी या रसीदन पर ही नही सारे स्टाफ पर एहसान करती है । यह मंत्री जी की शह का नतीजा है । हो चुके कामों में भी दस 'नुकस' निकाल देती है कामों --- </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"अरे रसीदन ! बहन ! झाडू क्या तूने लगाया है ? जरा देख तो पाँव किसकिसा रहे हैं रेत और धूल के मारे । फिर कोनों ने तो कभी झाडू के दर्शन ही नही किये होंगे शायद ।... चिरोंजी भैया ! तुम क्या बैठे-बैठे क्या बढ रहे हो ? लम्बा बाँस या झाडू लाकर ये छत के जाले तो निकालो । गोपी ! देख तो जरा गिलासों को । कितने मटमैलेपन हो रहे हैं ! सहाब के यहाँ तो ऐसे गिलासों को 'डस्टबिन' में डाल देते हैं । काँच के गिलासों में आर पार साफ न दिखे तो कैसी सफाई । रसीदनबाई ! सहाब के कमरे में बिना पूछे भला जाते हैं जो तू जब चाहे मुँह उठाए चल देती है । कदर-कायदा सीखना है तो सहाब जैसे लोगों से सीखो ।...चिरोंजी भैया रे ! जरा इस मेजपोश को दो दिन का आराम भी दे दो । दूसरा बिछादो । इसे मुझे दे देना और नही तो क्या । धोकर ले आऊँगी । गन्दगी मुझे जरा नही सुहाती । सफाई देखनी है तो सहाब के यहाँ देखो । फर्श में अपना चेहरा देखलो ...।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"चेहरा तो तू खुद ही देखले अपना इमरती रानी " ---- रसीदन नाक सिकोडती हैं ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">यह तो वही बात हुई ना कि 'खाय खसम का ,गीत गाए भैया के' । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">अकड कितनी भरी है । एक औरत होकर भी अपने बराबर की औरत को जरा भाव नही देती । एक दिन उसने तो इमरती को उसके भले के लिये ही समझाया था कि---"बहन ,अपने हाथ बचाकर रखना । नौकरी है तो सब कुछ है । यह रोज-रोज लेट आना भी तुझे दिक्कित में डाल सकता है ।" तो ..! इमरती ने उसका मुँह सा तोडते हुए तडाक् से जबाब दिया था---</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"अपनी नौकरी की चिन्ता तुझसे तो ज्यादा ही होगी रसीदन बाई । रहा मेरे लेट आने का सवाल तो इसे 'पिरेंसीफल' जी भी जानते हैं कि मैं यादव साहब के यहाँ काम करती हूँ । और यहाँ मेरे बिना कौनसा काम रुकता है बोल ? काम है ही कितना ,पर वहाँ न जाऊँ तो उनकी गिरस्ती की गाडी जैसे खडी रह जाती है 'टेसन' पर । समझी ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"मंत्री जी का हाथ सिर पर क्या रखा है उड रही है आसमान में ।--रसीदन खुद को तसल्ली देती है ---पर अब तो यादव मंत्री नही है ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"साहब मंत्री नही है तो क्या हुआ चलती तो उन्ही की है । उनका एक फोन ही काम कर जाता है आज भी ।" इमरती गर्व से कहती है । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">" भैया रे ,अब भी मिलने वालों की भीड लगी रहती है बँगले पर । उनकी शान-शौकत, खाना-पीना ,गाडी चौकीदार, नौकर तीनचार कुत्ते ...सब कुछ वैसा ही है । जाने कितनी एजेन्सियाँ हैं साहब की । रौब ऐसा कि इधर हुकम हुआ और उधर काम । साहब अगर आम को नीबू कहदें तो किसी की मजाल नही कि उसे आम कह जाय । घर में सफाई ऐसी कि मक्खी भी जाने में शरमाए । "</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">इमरती की बातों को सब ऐसे सुनते हैं जैसे बच्चे सिंहासन -बत्तीसी की कहानियों को सुनते हैं । स्टाफ में रौनक बढ जाती है । रसीदनबाई उदास होजाती है । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"यह तो सरासर अंधेर है री माई ..।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">अपने हिस्से के काम निपटाकर रसीदन कनेर की विरल सी छाया में दो पल बैठ कर सुस्ता लेती है । इन कुछ पलों में वह दिमाग को खँगालती रहती है । घर से लेकर स्कूल तक सब उसी की खिंचाई करते हैं । घर में अब्बा ने उसे सुबह चाय बनाने और भतीजे-भतीजियों को स्कूल के लिये तैयार करने और उन्हें टिफिन बना कर देने का काम सौंपा है पर भाभियाँ उसे कपडे प्रेस करने ,बर्तन माँजने और सबका नाश्ता बनाने का काम भी दे देतीं हैं । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">स्कूल में भी उसका काम घडी देख कर प्रेयर और हर 'पीरेड' की घंटी समय पर बजाना और मैडम और सर लोगों को पानी पिलाना है । पाण्डे जी ने खुद उसकी हालत देख कर ये ही काम दिये हैं लेकिन उसे प्रायः गोपी और चिरोंजी के पेडों में पानी देने जैसे काम भी करने पड जाते हैं । चिरोंजी स्कूल की डाक लगाता है और इसी बहाने चाहे जब घर भी हो आता है । गोपी सर लोगों के पास बैठा गप्पें हाँकता रहता है और उनकी जरूरतों जैसे पुडिया सिगरेट लाना ,मैडमों को समोसा-कचौरी या सब्जी लाकर देना आदि करके दो-चार रुपए भी कमा लेता है । साथ ही मीठी बातों से रसीदन को भी 'पोट' लेता है--"अरे मेरी बडी बहन ! जरा गुलमोहर के पौधे को पानी पिलादे । बेचारा सुबह से प्यासा खडा है । तेरा बडा 'पुन्न' होगा । ओ जीजीबाई, जरा उस नीयतखोर बकरिया को तो खदेड कर आ । रोज ही आजाती है बेसरम ।" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"निकम्मे ,आलसी !"---रसीदन का गुस्सा बनाबटी होता है । उसकी आदत नही है काम से मना करने की ,पर कोई इसे माने तो ! तारीफ के दो बोल तो बोल दे ! पर नही, उल्टे अगर कोई काम छूट जाए तो गोपी उसे रौब जरूर दिखाता है । ऐसा ही रौबीला है तो अपनी अम्मा इमरती को रौब दिखाकर बताए । गुसाईं जी कह तो गए हैं कि "टेढि जानि संका सब काहू..।" अकेली रसीदन मिल गई है फालतू ही हुकम चलाने..। रसीदन जब हलकान होजाती है तब ऐसा ही कुछ सोचती है ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">'पिच्च'...रसीदन ने पीक थूक कर चुन्नी से होंठ पौंछे । तम्बाकू के साथ जैसे उसने मन की कडवाहट को भी थूक दिया पर गड्ढे में से झाँकती सी आँखें जैसे निकल कर बरबस गेट तक पहुँच ही जातीं थीं । कनेर की छाया लम्बी होती जा रही थी । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"अभी तक तो कोई अता-पता नही है महारानी का । लंच तक भी आ जाएं तो भी मेहरबानी ही समझो । पट्ठी शान से दो--ढाई बजे तक आती है और दन्न से दसखत ठोकती है रजिस्टर में । हमें तो एक दिन को भी कभी छूट नही मिलती ..।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"तो कुढ-कुढ कर तू क्यों सूखी जा रही है ?"--गोपाल रसीदन का चेहरा पढ लेता है ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">" सझती क्यों नही कि असली नौकरी तो उसकी अब भी यादव साहब के यहाँ ही है । यहाँ तो रजिस्टर में बस चिडिया बैठाने आती है ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">रसीदन के कलेजे में एक असंभव सी इच्छा जागी---कितना अच्छा होता कि उसे भी ऐसे ही किसी सहाब के यहाँ काम करने का मौका मिल जाता । सारे 'दलिद्दर' दूर होजाते ..।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"इमरती आगई ।"--स्कूल के कर्मचारी ही नही जैसे दीवारें और पेड-पौधे भी बोल पडे । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">सबने घडी पर नजर डाली । दो बज कर पचास मिनट हो चुके थे । पाँचवा पीरेड भी खत्म होने को था । यह भी कोई टाइम है आने का ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"इमरती आजकल तो कुछ ज्यादा ही छूट चल रही है क्या बात है ?" सब देख रहे हैं प्रिंसिपल साहब ने इमरती को डाँटा है । वह सिर झुकाए खडी है । कुछ बुझी-बुझी सी लग रही है नही तो हँस कर ऐसा जबाब देती है कि सामने वाले का गुस्सा उडन-छू होजाता है । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">रसीदन को कुछ ठण्डक का सा अहसास हुआ । आखिर असली नौकरी तो यहीं है । तनखा भी तो यहीं से निकलती है । साहब का डाँटना बाजिब है ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"क्या बात है इमरती । आज बडी चुप-चुप है ।"--गोपी ने पूछा ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">रसीदन के भीतर आवाज उभरी कि डाँट से बचने के नखरे हैं और क्या..। पर बोल पडा चिरोंजी ---</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">" इमरती तबियत खराब है क्या ? कुछ परेसान है ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"इस चिरोंजी को कुछ ज्यादा ही चिन्ता होती है । 'लुगमेहरा.'...।"--रसीदन और भी कुढ उठी । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"लेकिन इमरती की आँखों के कोर कुछ गीले तो हैं । सचमुच परेशान तो है । हमेशा खनखनाती सी हँसी बिखराने वाली इमरती । गर्व से तन कर बात करने वाली इमरती । आज क्यों पेड से खींच कर हटाई गई बेल की तरह लग रही है । खुशी का कारण कोई पूछे न पूछे दुख का जरूर पूछता है । रसीदन का बडप्पन जागा ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"क्या बात है इमरती बहन ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"क्या है कुछ भी तो नही ।"--इमरती हँसी । एक फीकी सी हँसी । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"अरे ,परेशान है तभी तो पूछ रहे हैं री । हमें न बताएगी तो किसे बताएगी !" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"क्या बताऊँ बहन । तबियत ठीक नही है । हाथ--पैरों से जान सी निकल गई है । उधर छोटा लडका कल सीढियों से गिर पडा सो उसके पैर में गहरी चोट आगई । रात भर दर्द से तडफता रहा । उस मारे सो भी नही पाई । "</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">रसीदन के मन में कौनसा भाव जागा यह तो पता नही पर उसने इमरती का हाथ थाम कर सान्त्वना दी और कुछ अचरज से बोली-- </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"अरे ..तुझे तो बुखार भी है री ।" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">हाँ ..होगा ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"होगा क्या । छुट्टी ले लेनी थी ना ।"--रसीदन के भीतर बडी बहन जैसा ममत्त्व उमडा ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"कैसे ले ले लूँ बहन ? नौकरी भी तो है । कल भी पाण्डे जी ने खूब सुनाईं थीं ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">'ऐसी बडी नौकरी वाली है । जो काम नही करते वे ही काम का सबसे ज्यादा दिखावा करते हैं ।' रसीदन ने क्षणभर सोचा लेकिन कहा नही ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">बस एक स्नेहमय झिडकी निकली--</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"ऐसी कौनसी इमरजेंसी है री ? नौकरी शरीर से बडी तो नही है न । और तेरा बेटा भी तो तकलीफ में है । उसका ख्याल तो कर ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"कैसे करूँ ख्याल ? तू ही बता ।---इमरती कुछ असहाय सी होगई--- यहाँ से तो छुट्टी ले भी लूँगी ,लेकिन सहाब के यहाँ तो सात बजे से डेढ-दो बजे तक की 'डूटी' बजानी ही बजानी है ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"तकलीफ हो तो भी ?"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"तुझे कभी इस तरह किसी सहाब के यहाँ काम नही करना पडा ना इसलिये । तकलीफ क्या करेगी ,तुम्हें काम तो करना ही है मरो चाहे गिरो ।" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"ऐसे कैसे ?" अन्तिम शब्दों ने रसीदन के अन्तर-द्वारे खोले---"मर गिर कर कोई नौकरी होती है क्या ? उनके यहाँ ऐसी कौनसी मजबूरी है तेरी ?" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"मजबूरी"---इमरती उपहास से हँसी । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"मजबूरी की क्या बात है रसीदनबाई । उन्होंने नौकरी लगवाई है उसका 'औसान' तो चुकाना ही पडेगा कि नही ?"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">" ऐहसान कैसा । कोई बिठाल कर खिला रहा है क्या । और अब तो तू परमानेंट होने वाली है और फिर यादव साब अब तो मंत्री भी नही है ।" रसीदन ने उसका मन टटोला । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"अरे बहन ! अभी परमानेंट हुई तो नही हूँ । फिर बडे लोगों के हाथ बडे लम्बे होते हैं । नौकरी लगवा सकते हैं तो क्या छुटवा नही सकते । एक दिन लेट हो जाती हूँ तो चौकीदार बुलाने आजाता है तुरन्त । ना कहने का तो सवाल ही नही होता । मेरे भरोसे कितने काम पडे रहते हैं उनके ..।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">सन्तुष्टि बडप्पन लाती है । इमरती की बातों ने रसीदन को कुछ ऊँचाई दी लेकिन आखिरी वाक्य ने उसे फिर धम्म से नीचे जमीन पर बिठा दिया । मन में जमीन को कुरेद कर ही कुछ मनमाफिक पाने की चाह जागी । बात बदली--</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">" चल छोड । मैं तेरी मजबूरी समझती हूँ । जहाँ बात फँसी हो निभानी ही पडती है । पर तनखा तो वहाँ तुझे ठीक-ठाक मिल जाती होगी कि नही । पैसा ठीक मिले तो काम में मन भी लगता है । अपन लोग मेहनत से कब डरते हैं बहन ।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"तनखा ?"..इमरती हँसी जैसे रसीदन ने बडी नासमझी की बात कहदी हो । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"एक पैसा तो अलग से मिलता नही और तू तनखा की बात कर रही है । इसी एक तनखा पर दो जगह पिस रही हूँ । माना कि यहाँ कुछ खास काम नही है पर तीन-चार मील आना तो पडता है । दस--पन्द्रह रुपए रोज अलग से तो किराया लगता है । पहले तो वहाँ सौ--दो सौ रुपए दे भी देते थे पर अब तो तीज-त्यौहारों पर भी कुछ नही मिलता । छूछी साग-पूडी पकडा देते हैं वह भी रात की बची हुई । लेकिन काम तो करना पडता है ना । कभी--कभी तो.....।" इमरती आगे कहते--कहते रुक गई । सबसे हर बात तो नही न कही जाती । </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"य़ह तू क्या कह रही है इमरती ?" रसीदन ने जैसे आगे की बात का भी अनुमान लगा लिया । इससे वह सचमुच चकित थी । हमदर्दी से भरी भी ।</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">"दूसरे की खिचडी में घी ज्यादा लगता ही है । कौन जानता है कि नौकरी को बचाने के लिये मुझे कितना कहाँ पिसना पडता है ।" </span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">कुछ देर तक उस लम्बे बरामदे में मौन पसरा रहा । फिर अचानक इमरती की हँसी खनकी । हमेशा की तरह पूरे प्रांगण में गूँजती हुई । गोपी को समझाते हुए बोली ---"अरे बाबरे ! अभी तक कुछ नही सीखा तूने । 'पिरेंसीफल' साब के लिये ट्रे में गिलास रख कर लेजाते हैं पानी । सहाब के यहाँ तो....।"</span></div>
<div>
<span style="font-size: large;">----------------------------------</span></div>
</div>
<div>
<br /></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com13tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-44628798445678548632013-02-22T11:25:00.003-08:002013-02-22T11:25:40.811-08:00उसके लायक<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
जैसा कि मैंने पहले ही कहा है यहाँ अधिकांश कहानियाँ वे हैं( कुछ कहानियों को छोड कर ) जो या तो अधूरी पडीं हैं अब तक या कहीं किसी फाइल में गुमनाम । यह कहानी सन् 1989 में लिखी थी । एक दो जगह भेजी पर बात नही बनी । कुछ सुधार के बाद यहाँ दे रही हूँ ।<br />
------------<span style="font-size: large;">------------------------------------------------------------------------</span>------------------------<br />
<br />
वह जिस दिन पहली बार कक्षा में आई थी ,उस दिन तो सबने ऐसा मुँह बना लिया था जैसे धोखे से कडवी ककडी चबा गए हों .....<br />
दो माह पहले मैं शासकीय स्नातकोत्तर महाविद्यालय के प्रांगण में कचनार के पेड के नीचे बैठा अनायास ही पन्द्रह साल पहले के उन दिनों को याद करने लगा था जब मैं आठवीं कक्षा पास कर आगे की पढाई के लिये बुआ के पास सुजानगढ में रहा था । <br />
कस्बा कम देहात ज्यादा लगने वाला सुजानगढ मुख्य सडक से दूर एक पहाडी कस्बा है । गढ के नाम पर एक छोटा सा किला है जहाँ कभी राजा रहा करते थे । तब तो उनका ही राज चलता था पर अब वहां स्कूल ,बैंक और डिस्पेंसरी चलती है । पहाडी के नीचे एक छोटी सी नदी बहती है । इन पन्द्रह सालों में वहाँ इतना अन्तर आया है कि गोपू हलवाई की दुकान बीच बाजार से हट कर बस-स्टैंड पर आगई है और उसके पेडों में अब वह बात नही जो कभी सुजानगढ की पहचान थी । नदी में जहाँ पानी होना चाहिये वहाँ पानी की जगह बच्चे क्रिकेट खेलते हैं और लडकियाँ जो दुपट्टा को कन्धों पर फैला कर और गर्दन को कन्धों के समानान्तर रख कर बहुत जरूरी होने पर ही सडक पर निकलतीं थीं वे निस्संकोच खूब हँसती-बतियाती हुई स्कूल जातीं हैं और हर तरह के बिल भरने तक का काम करतीं हैं । जो बात आज भी वहाँ के लोगों में देखी जाती है वह है लोगों की बेफिक्री व मौजमस्ती । कहो तो ताश खेलते-हँसते पूरा दिन गुजार दें और कहो तो जरा सी बात पर विधानसभा में हंगामा खडा करदें । खैर यह सब मेरी कहानी का हिस्सा बिल्कुल नही है । मेरी कहानी सोलह-सत्रह साल पहले के केवल अपने स्कूल पर केन्द्रित है । स्कूल में भी हमारी कक्षा और कक्षा में भी उस एकमात्र लडकी पर केन्द्रित है जो मेरे साथ स्कूल में पढी थी हालाँकि नियमित रूप से एक-डेढ साल ही कक्षा में आई थी । बाकी डेढ साल उसने कैसे पढाई की । और परीक्षा-परिणाम क्या रहा ,तब तक मुझे नही मालूम था । <br />
पहले यह बतादूँ कि जी.पी. कॅालेज के प्रांगण में मैं इस तरह अतीत की गलियों में गुजरने के लिये नही बैठा था । वहाँ मैं एक प्रतियोगी परीक्षा के लिये आया था और मेरे लिये एक-एक पल महत्त्वपूर्ण था । बस नौ बजे ही मुरैना पहुँच गई थी और परीक्षा प्रारंभ होने में अभी एक डेढ घंटा था । तब तक यही बेहतर था कि इधर-उधर भटककर समय गुजारने की बजाय याद किये हुए को दोहरा लूँ ।<br />
सच पूछा जाए तो परीक्षा से ठीक पहले कुछ पढना या याद करना तेज चलती ट्रेन के डिब्बे गिनने जैसी कोशिश करना है । कुछ पल्ले ही नहीं पडता । लेकिन जब तक कोई हाथ से किताब छीन कर न रखदे छोडने का मन भी तो नही होता । लगता है कि कुछ और समय मिल जाए तो पूरी तैयारी हो ही जाएगी । जैसे कि उन पलों की तैयारी पर ही सारी सफलता टिकी होती है । जो भी हो वह परीक्षा मेरे कैरियर की दिशा में बडी महत्त्वपूर्ण ही नही बल्कि अन्तिम परीक्षा भी थी । कुछ ही महीनों बाद मैं ओवरएज जो होने वाला था । और आपको आज यह बात बडी खुशी के साथ बता रहा हूँ कि अब मैं उस परीक्षा में सफल भी हो चुका हूँ । आज ही परिणाम की सूचना मिली है और इस सफलता के बाद तो और भी जरूरी है कि मैं आपको वह सब बताऊँ जो कहीं न कहीं इस परीक्षा से जुडा है । क्योंकि परीक्षा के दौरान जो कुछ हुआ उसके तार मेरे स्कूली जीवन से भी जुडे है ।<br />
जीवन की कई घटनाएं अप्रत्यक्ष रूप से आपस में जुडी होतीं हैं । समय आने पर उनके जुडे होने का अहसास हमें रोमांचित करता है ।<br />
हाँ तो मैं बता रहा था कि मैं कालेज के प्रांगण में एक पेड के नीचे अकेला ही बैठा था और गाइड खोल कर कुछ और भी पढने--समझने की कोशिश कर रहा था कि एक महिला वहाँ से गुजरी । मैं उसका चेहरा तो ठीक से नही देख सका पर पर जाने कैसे अचानक मुझे अपनी क्लासमेट सरिता का ध्यान आया । मैं अनायास ही स्मृतियों की उन गलियों में पहुँच गया जहाँ उम्र के वसन्त में हर टहनी पर कलियाँ फूट निकलने को आतुर होतीं हैं । सूरज क्षितिज की बाँहों से छूट कर पूरे आसमान में फैल जाने को उत्साहित रहता है । <br />
मिडिल स्कूल के छोटे से दायरे से निकल कर बडे स्कूल में पहुँचना मेरे लिये काफी रोमांचक था । नए दोस्त ,नया माहौल ,नए शिक्षक और उम्र के नए अहसास...। अभी पढाई विधिवत् शुरु नही हुई थी । केवल प्रेजेन्ट लेने हिन्दी वाले सर आते थे और नागरिकशास्त्र वाले सर संविधान की कुछ चलताऊ कहानियाँ सुना कर चले जाते थे । बाकी समय में हम लोग या तो चुटकुले सुनाते रहते या स्कूल से भागने की योजना पर अमल करने की सोचते रहते थे तभी एक दिन एक सहपाठी घनश्याम ने एक सूचना दी ----"अरे भाइयो सुनो-सुनो ,ध्यान लगा कर सुनो । अभी-अभी पता चला है कि हमारे क्लास में एक लडकी भी आने वाली है । उसके पिताजी आज ही उसका फार्म व फीस जमा करने आए हैं ।"<br />
उन दिनों किसी लडकी का पढने जाना और वह भी लडकों के स्कूल में किसी ब्रेकिंग न्यूज जैसा था<br />
उस सूचना पर हम सब ऐसे केन्द्रित होगए थे जैसे बरसाती रात में जलते बल्ब के आसपास कीडे-मकोडे जमा होजाते हैं ।<br />
घनश्याम हमारे क्लास का मसखरा था । मस्त व बेफिक्र । बात बात पर चुटकुले सुनाना ,गीत गा गाकर कमर-कूल्हे मटकाना और मिमिक्री करना--ये सारी खूबियाँ उसे खूब लोकप्रिय बनातीं थी । दूसरे स्थानों पर हो न हो लेकिन सुजानगढ के स्कूल में लडकी के पढने आने की बात सचमुच एक खास घटना थी । सुदूर अंचलों में किसी बिसाती के पहुँचने जैसी । पूरे इलाके में एक ही हायर सेकेन्डरी स्कूल था । लडकियों की पढाई के लिये भी वही एक स्कूल था । इसके बावजूद लडकियाँ वहाँ कम ही पढने आतीं थीं । तब देहात में तो लडकियों को कोई पढाता भी नही था । पर सुजानगढ के पढे-लिखे अच्छे घरों की लडकियाँ भी नाम लिखाने के बाद सीधी परीक्षाओं में ही दिखतीं थी । बात यह थी कि सुजानगढ का स्कूल हुल्लडबाजी के लिये जिलेभर में जाना जाता था । वहाँ आकर बाहर गाँवों के सीधे लडकों के भी मानो सींग निकल आते थे ।<br />
'क्या बात कर रहा है तू ।'-- जगदीश एकदम उछल पडा । उस सूचना ने लगभग सभी को जिज्ञासा से भर दिया था ।<br />
"अरे घनश्याम जी बडी मीठी सी खबर लाए हो । जरा हमें तो बताओ कि लडकी कौन है कैसी है ?"-मुंशी ने शरारती अन्दाज में पूछा ।<br />
" जल्दी काहे की बेटा !"--- सुरेश मुस्कराया फिर धीरे से बोला---अरे यार लडकी है तो अच्छी ही होगी" ।<br />
मुंशी ,जगदीश ,ओम, सुरेश वगैरा दो-दो साल के फेलुअर थे । उनका काम नए लडकों पर रौब चलाना ,शरारतें करना और लडकि'यों पर फब्तियाँ कसना था । रात-रात में जंगल से लकडियाँ काट बेच कर सुबह तक सुजानगढ लौट आते थे । मैं कक्षा में सबसे छोटा था । अपेक्षाकृत होशियार और स्मार्ट भी माना जाता था । इस कारण वे सब मुझे प्रिंस कहते थे । और इसी बहाने अपने छूटे हुए काम मुझसे करवा लेते थे । घनश्याम की बात सुनने के बाद से सब यही सोच रहे थे कि कक्षा में लडकी रहेगी तो रौनक तो रहेगी ही । यही नही बैठने की जगह ,उसकी मदद और उसके साथ जोडी भी बनाने की योजनाएं विधिवत् बना ली गई थीं । जोडी बनाने की बात पर खूब खींचतान हुई । मुंशी उस पर अपना दावा करता और जगदीश अपना । सुरेश ने मेरा भी नाम उसके साथ जोड दिया । मुझे ऐसा सोचना काफी अच्छा भी लगा था । अच्छा और नया ।<br />
लेकिन पहली बार जब वह कक्षा में आई ,उसे देख कर पहले तो यही हुआ कि सबकी हालत फूँक मार कर बुझाई हुई बत्ती जैसी होगई । जो कुछ आँखों के सामने था वह कल्पना से एकदम उल्टा था । एकदम अनगढ पत्थर सी वह लडकी तो लडकी नाम को भी लजा रही थी । न रंग की न रूप की । किसी भी कोण से आकर्षक नही । ऊपर से खींच कर बाँधी गईं चोटियों के कारण आँखें खिंची--खिंची सी होगईं थीं । चेहरे पर चमकता तेल ,पुरानी फ्राक ,प्लास्टिक की सफेद जूतियाँ और कन्धे में टँगा हुआ हाथ का सिला थैला...कुल मिला कर वह एक फूहड और गँवारू लग रही थी । उसे देख कर हमारी आशा व जिज्ञासा दोनों ही मन से निकल गईँ । टायर से जैसे हवा निकल जाती है ।<br />
हमें जल्दी ही पता लग गया कि वह चार-पाँच कि.मी. दूर देहात से पैदल चल कर आती थी । कभी--कभी साइकिल से भी आती थी । उसकी साइकिल काफी पुरानी व जंग खाई थी । उसके हिसाब से काफी ऊँची भी थी । शायद उसके पिता की होगी । उसके पाँव पैडलों तक ठीक से नही पहुँचते थे । पूरा पैडल घुमाने के लिये उसे लगभग आठ-आठ इंच आजू-बाजू झुकना पडता था ।<br />
उसके पिता प्राइमरी स्कूल के मास्टर हैं । सो इतना जरूर समझते होंगे कि भगवान ने अगर रंगरूप देने में कमी करदी है तो उसे पढा-लिखा कर पूरी किया जा सकता है । तभी तो अकेली लडकी को इस तरह पढने भेज दिया है ।----सुरेश ने बताया । उसकी पूरी पत्रिका उन लोगों के पास आ चुकी थी <br />
और सीधा हमारे सिर पर ठीकरा फोड दिया है ।<br />
"यार घनश्याम यह क्या जलेबियों की जगह रूखी रोटियाँ ले आया वह भी बाजरे की ।-"-जैसे ही वह पहली बार कक्षा में आई थी मुंशी रोने की मुद्रा बनाकर बोला । सबको हास-परिहास के लिये बढिया विषय मिल गया । टाइमपास ।<br />
सुरेश ने पुचकारा--"-वत्स चिन्तित न हो । इसके लिये हमारा सुरेन्द्र है न । एकदम फिट । राम मिलाई जोडी एक अंधा एक कोढी ।"<br />
सब लडके हँसने लगे । लडकी चकित सी सबकी ओर देखने लगी । <br />
सुरेन्द्र हमारी कक्षा का सबसे कुरूप लडका था । गहरा स्याह रंग ,पीले कंचे जैसी आँखें और नाक आँखों के बीच पूरी तरह गायब रह कर सीधी होठों के ऊपर निकली थी । डेल्टा के आकार में । उसके घर में आटा माँगने का काम होता था इसलिये मुंशी उसे चुकट्या कहता था जिसका वह उतना बुरा नही मानता था जितना उसे उस लडकी के साथ जुडने की बात सुन कर लगा । तिलमिला कर बोला---<br />
अच्छा , तो तुम लोगों ने मुझे बस उसके लायक ही समझा है और खुद को सलमान खान समझते हो । कि तुम्हारे लिये कोई माधुरी दीक्षित आएगी ..।<br />
वह वह सहमी सी चुपचाप एक तरफ बैठ गई । उसके बगल वाले लडके इधर-उधर भागने लगे तो हँसी का एक फव्वारा फूट कर बह चला । और कक्षा में इस तरह स्वागत हुआ उस लडकी गँवई सरिता का ।<br />
सरिता...हाँ यही नाम था उसका । पर लडके उसे सरीता कहते थे । बाद में वह सरीता से सरौंता भी होगई । हाँ मैंने जरूर आज से पहले उसे उसके नाम से कभी नही पुकारा । मुझे लगता है कि नाम लेने का आधार अच्छी जान-पहचान व अपनापन होता है । नही भी होता है तो बनने लगता है । मेरे साथ न तो पहली स्थिति थी न ही दूसरी बनने वाली थी । मेरे लिये तो वह मात्र एक 'परसन' थी । एक लडकी । बस और कुछ नही । उसके लिये अगर कोई भाव था तो वह था उसके समग्र व्यक्तित्त्व से वितृष्णा का । कुछ--कुछ हेयता का भी । यह भाव दो कारणों से था । एक तो यही कि वह लडकी होकर भी लडकों के स्कूल में पढने आगई थी । लडकी का लडकों के साथ बैठ कर पढना यानी लडकों को बदतमीजी करने तथा उसके बदनाम होने के पूरे सौ परसेंट चान्स । दूसरे उसकी बोलचाल व बर्ताव बडा ही उजड्ड व गँवारू सा था । लडकियों वाली कोई बात ही नही थी ।<br />
स्कूल में एक-दो लडकियाँ और भी थीं पर वे थीं काफी सम्पन्न घराने की और सलीके वालीं लडकियाँ । उनके घरों में न केवल एक-दो लोग अच्छी नौकरियों पर थे और अंग्रेजी बोल सकते थे बल्कि थाने से लेकर मंत्रालय तक उनकी पहुँच थी । उनके विषय में किसी भी प्रकार की टिप्पणी करने का साहस भी नही था किसी में । उनमें एक लडकी बहुत खूबसूरत भी थी । मुंशी वगैरा उसे दबी जुबान से आपस में ही मृगनयनी कहा करते थे । वे लडकियाँ जब भी स्कूल आतीं ,सरिता को ऐसे देखतीं थीं जैसे किसी शानदार मॅाल में कोई ठेठ अनपढ देहाती घुस आया हो । वह एकदम फूहड किस्म की देहातिन लगती भी थी । उसके बालों व फ्राक की जेबों में घास के तिनके या कुट्टी के टुकडे मिलते थे । शायद घर में भैंस-गाय होंगी । उसके होंठ खुले रहते थे । और कभी-कभी नाक भी भरी हुई रहती थी । कपडे भी एक ही जोड थे क्योंकि कई बार उसका पाजामा मुचडा या अधसूखा होता था ।<br />
वह या तो बिल्कुल ही नासमझ थी या फिर नासमझी का दिखावा करती थी हालाँकि दिखावा करने लायक अक्ल उसमें लगती नही थी । क्योंकि वह हमारी उपेक्षा से अनजान लडकों से ही कई तरह के सवाल करने में नही हिचकिचाती थी जैसे कि , "चार बजे यहाँ से कौनसी बस जाती है । कि अँग्रेजी में सर ने कितना पढा दिया है । या कि एक दिन के लिये अपनी कापी दे दो भैया ..।"<br />
"भैया...अरे यार क्या मजाक है ? यह तो बहन-भाई का रिश्ता जोडने लगी "--मुंशी रुआँसी मुद्रा में कहता । सुरेश हँसता--"अच्छा है न । दूसरे रिश्ते लायक वह है भी नही । "<br />
फिर भी वह लडकी थी । हमसे बिल्कुल अलग । उसकी मौजूदगी को नजरअन्दाज भी तो नही कर सकते थे । यही नही जगदीश ,मुंशी और दूसरे लडके अक्सर उसे सुनाने के लिये बहुत ही फालतू से कमेंन्ट्स करते रहते थे । जैसे कि---<br />
" यार सुरेश पेड में ढंग से पानी नही दिया होगा वरना इसमें भी अब तक फूल--फल तो आ ही जाते ।"<br />
" एक तो गिलोय ऊपर से नीम चढी यार कैसे पीसें और पियें । "<br />
यही नही वह आकर जहाँ भी बैठती कोई न कोई अपनी किताबें रख देता वह खडी रहती । शिक्षक जब क्लास में आते तो चुपके से जगह खाली कर देते । यह सब वह चुपचाप देखती रहती पर किसी से कोई शिकायत करना ही नही जानती थी । उसे अपने होने का कोई भान ही नही था जैसे । तभी तो लडकों की गोलमोल सी टिप्पणियों को सुन कर प्रतिक्रियाहीन बनी रहती थी ।<br />
एकदिन तो गजब ही होगया---<br />
मुंशी लडकी की ओर इशारा कर जगदीश से कह रहा था---"ए टेक माइ पेन्....।"<br />
जगदीश को पूरा यकीन था कि मुंशी ने इसके आगे भी कुछ अक्षर जोडे थे जिन्हें वह साँसों में ही बोल गया था सो ढिठाई से हँसता हुआ बोला---"मुझे नही चाहिये । मेरे पास तो अपना है । उसे दे दे जिसको जरूरत हो । जगदीश का इशारा भी लडकी की तरफ था ।"<br />
"चल हट मेरी चीज ऐसे-वैसे लोगों के लिये नही है ..।"<br />
सुन कर सब हँस पडे । वह लडकी भी हँस पडी । एक अबोध सी हँसी । जगदीश बोला---"यह तो सचमुच निरी बेवकूफ है ।<br />
अभी बच्ची है ।"--सुरेश ने भी दया दिखाई ।<br />
इस तरह अनगढ पत्थर सी वह नासमझ लडकी हमारे किसी काम की नही थी । कक्षा में उसके होने न होने का कोई अर्थ नही था । पूरे साल वह इस तरह कक्षा में बनी रही जिस तरह किसी के बाजू वाले फ्लैट में कोई सालों साल रह जाता है पर न कोई विवाद और नही कोई संवाद । <br />
दादी के शब्दों में उसे---बिल्ली का गू ,कहा जासकता था । न लीपने का न थापने का ।<br />
जोडी बनाने की बात पर सबने एक दूसरे को जलती आखों से देखा ।<br />
<br />
लेकिन दसवीं पास करते-करते कहानी में मोड और दिलचस्पी आई । <br />
उम्र के साथ चेहरे में कुछ लोच और आकर्षण भी आगया और फिर साथ रहने वाले तो जानवर के प्रति भी एक जुडाव सा होजाता है फिर वह तो एक लडकी थी । असुन्दर ही सही पर चढती नई उम्र में लडकी वसन्त की टहनी सी आकर्षक लगती है । उस पर अकेली । उसके प्रति लडकों का नजरिया भी धीरे-धीरे बदल गया । मुंशी उससे कोई परेशानी होने पर बेझिझक मदद माँगने का आग्रह करता तो जगदीश उससे किसी न किसी अधूरे रहे होमवर्क के बारे में पूछता । तो सुरेश ,जब भी वह कुछ पढती सबको ऊँची आवाज में निर्देश देता--"अरे यार डिस्टर्ब मत करो । पढने वालों को पढने दो ।"<br />
लेकिन वह गजब की मट्ठर थी । इन गतिविधियों से बेअसर जैसे भारी वर्षा में कोलतार की सडक । व्यवहार में नाम का भी लोच नही आया । मदद माँगना तो दूर ,अब वह एक दूरी सायास बनाए रखती थी तथा सबसे अलग अनजान बनी सी अपनी किताबें पढती रहती थी । हालाँकि मेरी नजर में एक लडकी के लिये यह उचित भी था । मेरा तो यह भी मानना था कि वह इन लोगों की बातों से बचने के लिये ही व्यस्त रहने का दिखावा करती थी । पढाई क्या खाक करती होगी । पर उसका यों कट कर रहने के लिये पढने का बहाना खोजना मुंशी और उसी जैसे दूसरे लडकों को अपना अपमान लगने लगा । ऐसा कैसे हो सकता था कि एक लडकी उनके होते हुए न केवल पढती रहे , बल्कि उन्हें नजरअन्दाज भी करती रहे । उनके कमेंट्स पर भी ध्यान न दे । अकड और गरूर तो सिर्फ खूबसूरत लडकियों को शोभा देता है ।यह किस बात पर अकड दिखाती है । उस पर यह भी गजब कि कक्षा में वही सबसे पहले अपना काम पूरा करके शाबासी पाती । सर लोग हम सब लडकों को सम्बोधित कर कहते--<br />
"सरिता को देखो और सीखो कि जब काम करना ही होता है तो कोई बहाना नही चलता । यह लडकी होकर भी गाँव से पढने आती है घर के काम करती है और तुम सबसे अच्छा काम करके दिखाती है।"<br />
"अच्छा तो अब इसके कारण हमें बेइज्जती भी सहनी होगी ..।"--हमें अहसास हुआ ।<br />
एक दिन बात बहुत बढ गई । हुआ यह कि पीरियड खाली था । मुंशी रजिस्टर से तबला बजा कर भद्दा सा गीत गाने लगा ---हाय करिहा के दरद ने ....। लडके ताली पीटने लगे ।<br />
वह लडकी क्लास से बाहर जाकर आफिस के पास पडे स्टूल पर बैठ कर पढने लगी । गुप्ता सर ने उसे यही निर्देश दे रखा था । लेकिन हमारी बदकिस्मती से सिंह साहब (प्रिंसिपल) ने यह सब देख लिया । यानी लडकी को कक्षा से बाहर बैठे और हमें गाते बजाते । सिंह साहब अपने अनुशासन के लिये जिले भर में जाने जाते थे । बस हम चार-पाँच लडकों को बुलवाया । जरूर पहले से भी उन तक कोई जानकारी पहुँच रही थी हमारे बारे में वरना नाम लेकर हमें ही क्यों बुलवाते । बुलाकर उन्होंने हमें पहले खूब लताडा फिर एक लम्बी नसीहत व चेतावनी दीं कि अगर ऐसी वैसी हरकतें कीं , लडकी को परेशान किया तो ठीक नही होगा । सारा लफंगापन निकाल देंगे । स्कूल से रेस्टीकेट कर देंगे आदि..।<br />
इस घटना के बाद मैं और सुरेन्द्र जैसे भलमनसाहत का लेबल चिपकाए बैठे लडके तो मामले से चुपचाप दूर खिसक लिये पर ओम के मन में तो जैसे आग ही सुलग उठी । ओमपाल शर्मा तेजपाल शर्मा का बेटा था जो सुजानगढ के जाने माने लोगों में से था और जनपद अध्यक्ष भी । यह जाना-माना-पन केवल धन का ही नही तमाम हथकण्डों का भी था जिनके बल पर अपनी सत्ता जमाए था । सत्ता को बनाए रखना सत्ता हासिल करने से कम कठिन नही होता ।<br />
"अब तो यह अपना प्रस्टेज पाइंट बन गया समझो । दो कौडी की लडकी के कारण हम अपमानित हो रहे हैं ।'--मुंशी ने दाँत चबाते हुए कहा--- "परेशान अब तक तो नही किया था पर अब करके दिखाएंगे । नदी में रह कर मगर से बैर । अब यह सुजानगढ में नही पढ पाएगी । हमने सोचा था कि चलो गाँव की सीधी-सादी लडकी है ..। पर यह तो हमें ही रास्ता बताने लगी ।"<br />
इसके बाद ऊपर से सब शान्त पर भीतर भारी उथल-पुथल । संकल्प । पुरुष को जो सबसे ज्यादा अखरता है वह है स्त्री की अपराजेयता । उसे तोडना ही उसके लिये जैसे सबसे जरूरी काम होजाता है । फिर सचमुच उसके लिये बहुत सारी मुश्किलें पैदा की गईं । कभी उसकी किताबें गायब की जाने लगीं । कभी उसके नाम चिट्ठियाँ डाली जाने लगीं । यही नही उसके नाम के साथ दीवारों ,फर्श ,छत और रास्ते में कहीं भी अश्लील बातें लिखी जाने लगीं । पहले तो स्कूल में खूब हलचल मची । सर लोगों को लाख कोशिशों के बाद कोई सबूत हाथ नही लगा । क्योंकि राइटिंग किसी से मेल ही नही खाती थी । बिना सबूत के तो चोर राजा बराबर ही होता है । धीरे-धीरे पूरे सुजानगढ में इसकी चर्चा होने लगी । लडकी जिधर से भी निकलती ,उसे देखते ही हर कोई कहता ---"अरे देखो वो लडकी है जिसका नाम कोई बडे गन्दे तरीके से लिख जाता है । बाप जी उसे बनाने चले थे' पिराम मिनस्टर '। हमारी भी तो लडकियाँ हैं ।"<br />
उस लडकी के गाँव के दूसरे लडके भी पढने आते थे । उन्होंने हमें बताया कि थू-थू हो रही है सब जगह । गाँव में जहाँ देखो यही कहा जा रहा है कि मास्टर से कितनी मना करी थी कि लडकी को मत पढाओ । जमाना खराब है पर कान्तीलाल को तो धुन सवार हुई कि लडकी को पढा लिखा कर काबिल बनाना ही है । अब देखो कालिख पुत रही है कि नही । कोई भला आदमी तो ब्याहने भी राजी नही होगा । कुशल चाहो तो अपनी लडकियों को दूर ही रखना उससे । मजे की बात यह कि लगभग सभी ने दोषी अपशब्द लिखने वाले को नही बल्कि उस लडकी को माना जिसके लिये वह सब लिखा गया । आखिर बदनामी लडकी की ही होती है न ।तो चिन्ता भी उसी को करनी चाहिये कि नही ।<br />
इस सबका असर यह हुआ कि वह अकेली पड गई । स्कूल में तो वह अकेली थी ही पर अब गाँव से भी उसके साथ कोई नही आता था । सुनसान रास्तों से अकेली कब तक स्कूल जाती । आखिर लडकी ही तो थी ।<br />
और अन्ततः उस लडकी का स्कूल आना बन्द हो ही गया । मुंशी ने सिकन्दर की तरह सबको देखा । छाती ठोकी । मुझे लगा कि लडकी ने यह ठीक ही किया । पढ लिख कर भी वह कौनसी इन्दिरा गान्धी बन जाती । इतनी बदनामी झेल कर पढना क्या जरूरी है । कम से कम लडकी के लिये तो बिल्कुल नही ।<br />
हैरानी की बात यह हुई कि उसके घर से कोई शिकायत करने भी नही आया । अगर उसके पिता ने कोई सख्त कदम उठा या होता तो शायद हम लडके कमजोर पड जाते ।यह हमारी जीत थी ।<br />
"कौन आता ! पिता तो वैसे ही शर्म के मारे गर्दन झुकाए बैठा होगा ।"--जगदीश बोला --मेरी दादी कहती थी कि रूप और गुणहीन कन्या का पिता सबसे ज्यादा बेचारा होता है फिर यह तो बदनाम भी होगई थी । हाँ परीक्षा देने के लिये वह जरूर आई थी लेकिन वैसे ही जैसे कोई सुरक्षा के बीच कोई अपराधी लाया जाता है । इसके बाद क्या हुआ । वह पास हुई या फेल ( वैसे फेल होने के चांस ही ज्यादा लग रहे थे ।) शादी हुई या नही कुछ पता नही चला । इसकी कोई जरूरत भी नही थी । हमारे लिये वह गए साल के कैलेण्डर की तारीख भर थी । पर उस साल के गुजर जाने का कही हल्का सा भी मलाल नही था ,यह कहना भी मुश्किल था । दूब की जड की तरह वह घटना मन की जमीन में कहीं दबी थी तभी तो एक महिला को देख कर एकदम हरियाने लगी थी । हालाँकि यहाँ इतने बडे कालेज में उसके मिलने की कल्पना मुझे एक बारगी निरर्थक ही लगी ।<br />
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
परीक्षा प्रारंभ हुई । पेपर देख कर मुझे पहले तो पसीना ही आगया । उसमें हिन्दी वाला भाग मुझे सबसे ज्यादा मुश्किल लगा । वैसे जितनी भी कठिनाइयाँ हैं वह हिन्दी में ही आतीं हैं । वह भी साहित्य के इतिहास और काव्य सिद्धान्त में । मैं खीज उठा । अब इससे क्या फर्क पडता है कि दुष्यन्त कुमार गीतकार हैं या गजलकार कि निराला जी छायावाद के कवि हैं । पर उनकी कविताओं में प्रगतिवाद के स्वर सबसे ज्यादा हैं कि ध्वनि सिद्धान्त क्या है, और साधारणीकरण किसका होता है । किस काम के हैं ये सवाल ?<br />
अब समझ आ रहा है कि लडके-लडकियाँ ऐसे सवालों को छोड क्यों तकनीकी शिक्षा में जा रहे हैं ।उन्हें हिन्दी आए न आए पर अशिक्षित मजदूर वर्ग में बच्चों की पैदावार की तरह ही उग रहीं कम्पनियाँ उन्हें धडाधड नियुक्तियाँ दे रही है । मैं सोच रहा था कि क्यों नही मैंने भी उस तरफ ध्यान क्यों नही दिया । खैर....।<br />
पिछली बार की अपेक्षा इस बार पेपर कुछ ठीक रहा और मैं उम्मीद के साथ लिखने में व्यस्त था कि एक गुलशन ग्रोवर टाइप एक व्यक्ति ने अचानक आकर मेरी कापी उठाली और कडक कर कहा --"आउट । अब भी ऐसी बचकानी हरकतें कर रहे हो ।" उसे मेरे पास ही पडी दो चिटें मिलीं थी और संयोग से मैं वही सब लिख भी रहा था ।<br />
"सर वो मेरी नही हैं । आप यकीन करें मैंने कुछ नही किया ।"--मैंने गिडगिडाते हुए कहा ।<br />
ऐसे में कैसी दयनीय हालत हो जाती है । पर वह मुझसे फार्म भरवाने अडा ही रहा ।<br />
"फार्म भर कर तो मेरा कैरीयर चौपट हो जाएगा सर ।"--मैं फिर गिडगिडाया ।<br />
"यह पहले नही सोचा था ?"-- वह बोला । वह सचमुच बडा ही कठोर अधिकारी था । जरा नही पिघला । एक-दो लोग और भी आगए । मन का ज्वाला मुखी ठंडा पड चुका था । वरना इतना सुनने के बाद कौन चुप रहता । मैं इस तरह अपनी बेइज्जती सहने का आदी कहाँ था । पर गरज जो थी । पिताजी व माँ की उम्मीदभरी आँखें मन में ज्वार उठा रही थी । मैंने असहाय होकर चारों ओर देखा । बचने का कोई उपाय नजर नही आ रहा था । काश यहाँ अपना कोई परिचित होता ...। तभी एक पतली मगर मजबूत आवाज आई----"राजीव जी, वहाँ मैं देखती हूँ आप इधर आइये...। आपको हिन्दी के विभागाध्यक्ष श्री तोमर साहब याद कर रहे हैं ।"<br />
मैं चौंका । यह तो वही महिला थी जो प्रांगण में मेरे सामने से गुजरी थी । जिसे देख कर मुझे सरिता वर्मा का ध्यान आया । अब वह ध्यान और भी निरन्तर होगया । इसकी तो आवाज भी सरिता जैसी है । कहीं यह वही तो नही ...। हाँ वही तो है । एकदम सरिता वर्मा । बाकी कमी उसकी टिप्पणी ने करदी जो बात में अतीत को चिपकाती हुई मुखर हुई----"यह क्या है ? आप अपने कैरियर के प्रति आज भी सचेत नही हैं ?<br />
मैं मुश्किल से ही उसे देख पाया । वह काफी सुलझी सँवरीथी । सुरुचिपूर्ण वेश में शालीन भी लग रही थी । यहाँ उसकी ऐसी स्थिति है कि उसकी आवाज पर ही निरीक्षक मेरे नकल प्रकरण को छोड कर उसके पीछे चला गया । मेरे लिये यह सब अप्रत्याशित था । और दिल--दिमाग पर पूरी तरह छा जाने वाला भी पर वह समय केवल परीक्षा देने का था । मैं कुछ समय सब कुछ भूलकर उत्तर लिखने लगा । लेकिन उसकी बात अन्त तक दिमाग में गूँजती रही ।<br />
परीक्षा देकर जैसे ही मैं बाहर जाने लगा ,एक आदमी ने मुझे पुकारा---"ओ भाई ,आपको वो मैडम बुला रहीं हैं । छह न.वाले रूम में ।"<br />
उसी आदमी से मुझे पता चला कि सरिता यहाँ असिस्टेंट प्रोफेसर है । उसके पति भी इसी कालेज में ही हैं । वाह सरिता वर्मा कैसी हार उपहार में दी है तुमने । मुझे याद आया कि लडके उसे व्यंग्यवश मैडम क्यूरी , लैक्चरारनी , प्रोफेसरनी ..और न जाने किन किन उपाधियों से नवाजते थे । जगदीश कहता---"इतना मत जलो ,मास्टरनी तो वह बन जाएगी ।"<br />
"अरे भाई जगदीश की बातें हैं ...वरना यह मुँह और मसूर की दाल..।"<br />
मैं कक्ष में जाने में झिझक रहा था । किस मुँह से सामने जाऊँ । पुरानी बातें पीछे छोड भी दे तो इस हाल की बात पर क्या शर्मिन्दा न करेगी यह सरिता वर्मा ।<br />
"अन्दर आओ । "--उसने मुझे दरवाजे पर ही खडा झिझकता हुए देख लिया ।<br />
उसकी आवाज पर मैं फिर चौंक उठा । वह कह रही थी ---"मैंने तुम्हें देखते ही पहचान लिया । अन्दर आओ ।" मैंने कृतज्ञता दिखाते हुए अभिवादन किया ।<br />
आप यहाँ । मैडम ...वाह क्या बात है एकदम अप्रत्याशित । कहाँ तो वे .... और कहाँ आप...। मैं तो एकदम ....।<br />
"अरे वह सब छोडो ।--उसने मेरी बात को पीछे करके पूछा--- यह बताओ पेपर कैसा गया ? कौनसा अटेम्प्ट है यह ?<br />
"मैडम आखिरी है बस । देखते हैं...।"<br />
"इस बार तो निकल जाओगे मेरा विश्वास है । लेकिन वह क्या मामला था जो भदौरिया जी कापी छीन रहे थे । उन्हें मैंने ही वहाँ से हटाया था । वैसे सचमुच तो चीटिंग नही थी कहीं "---वह हल्का सा मुस्कराई । पर मैं अभी भी संकुचित था ।<br />
" जी नही यकीनन उसमें मेरी गलती नही थी मैडम ..।"<br />
"अरे, यह मैडम--मैडम क्या लगा रखी है ? मैं सरिता हूँ भाई । आपकी क्लासमेट । ..और उन लोगों के क्या हाल हैं ? मुंशी ,सुरेश ..जगदीश.. ओम..।"<br />
"ये लोग बडे शरारती थे-"--हँसते हुए उसने अपने पति को बताया---"दिमाग में जाने क्या-क्या चलता रहता था । एकदम निरर्थक । लेकिन मुश्किल यह है कि असल में भविष्य के तय होने का समय भी वही होता है न ! "<br />
मैं अवाक् था । उसकी बातों में सहजता थी । अतीत की कोई स्मृति , कटुता या मलाल नही था । आज भी अगर वह न होती तो....।<br />
उस दिन मुझे लगा कि अचानक मेरा कद बहुत छोटा होगया है । बौना कहलाने लायक । मुझे एक बार फिर याद आया कि सुरेन्द्र जैसा लडका भी सरिता वर्मा को अपने लायक नही समझता था लेकिन आज यह सच साबित हो ही गया कि उसके लायक तो वहाँ कोई था ही नही । न सुजानगढ के सर्वसम्पन्न और प्रतिष्ठित घर का ओम और न ही स्कूल भर में प्रिंस कहाने वाला मैं ।<br />
"रिजल्ट आए तो बताना जरूर---" ग्लानिबोध के साथ जब मैं पीछा छुडाता हुआ सा वहाँ से भाग रहा था ,उसकी आवाज मेरा पीछा कर रही थी ।<br />
<br />
<br />
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com16tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-36605132404581670112013-01-19T08:55:00.001-08:002018-03-24T09:19:57.783-07:00अपराजिता<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
यह कहानी भी 'अपनी खिडकी से ' संग्रह में है लेकिन अधूरी ।जाने कैसे यह भूल प्रकाशक से हुई है या प्रूफ देखने में मुझसे । इसलिये कहानी को मूल व सम्पूर्ण रूप में यहाँ दे रही हूँ ।<br />
-----------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
वह लडकी ,जो आँगन में अक्सर कंकड उछाल-उछाल कर खेलती रहती है और जहाँ-तहाँ उछलती-फुदकती रहती है ,चाहे इसके लिये उसे कितना ही रोका-टोका जाए ,उसका नाम कंकू है । कंकू यानी कंकुम कुछ ही दिन पहले नानी के घर से आई है और सबके लिये खासतौर पर मेरे लिये एक चुनौती बन गई है ।<br />
कंकुम का भाई छोटा है और माँ को ज्यादा प्यारा भी लेकिन जब भी मन होता है वह भाई को खोह देकर माँ की गोद पर कब्जा कर लेती है चाहे भाई रोए या माँ धकेलती रहे ।<br />
"आखिर दिन भर माँ की गोद में यही तो घुसा रहता है । मैं तो जरा सी देर के लिये ही बैठी हूँ ।"<br />
उसके पास हमेशा एक मजबूत तर्क होता है । उसे गोद से उतारने के लिये माँ को कंकू की खूब मिन्नतें करनी होतीं हैं ।<br />
दूध भाई के लिये आता है पर आधे से अधिक दूध जाता है कंकू के पेट में । कहती है --"जब मुन्ना दूध पी सकता है तो मैं क्यों नही । दूध मुझे भी तो अच्छा लगता है । "<br />
साँवली दुबली-पतली कंकू बहुत चंचल है । आँखों में एक विशेष चमक है । बाल अक्सर उलझे और बिखरे रहते हैं और नाक भी बहती रहती है .<br />
"नाक है कि परनाला-"-माँ नाक पौंछते समय खीज उठती है । कभी-कभी जोर से रगड भी देती है मानो नाक को उखाड कर सारा झंझट ही मिटा देना चाहती हो पर कंकू खिलखिलाती है । माँ की खीज को जबरन ही दबी-दबी हँसी में बदल देती है ।<br />
कंकू से जान-पहचान करने की पहल किसी को करनी नही पडती । यह काम वह खुद ही बखूबी कर लेती है । और कर ही नही लेती दीदी ,मौसी, नानी, भैया मामा ,चाचा, आदि सम्बोधन भी फिट कर लेती है ।<br />
कंकू ने मेरे साथ भी यही किया । एक दिन जब मैं अपनी बालकनी मैं खडा यों ही गली में गुजरते लोगों को देख रहा था कि किसी ने मुझे बडी लय के साथ पुकारा---"राजू भैयाsss,क्या कर रहे हो ?"<br />
मैंने चौंक कर देखा कि पाँच--छह साल की एक दुबली पतली लडकी बडी आत्मीयता से मेरी ओर मुस्करा रही है । मैं हैरान हुआ । कमाल है न जान न पहचान ,बडे मियां सलाम । लेकिन इतने अपनेपन से पुकारे जाने पर जबाब तो देना ही था सो मैंने हाथ हिलाया । बस उसे तो जैसे सिग्नल मिल गया । तुरन्त आ खडी हुई ।<br />
"पता है ,मेरा नाम कुंकुम है पर प्यार से सब कंकू कहते हैं । मैं सामने वाले घर में रहती हूँ ।"---उसने फटाफट अपना परिचय दे डाला । मैं कुछ कहता इससे पहले ही उसने सवालों और जानकारियों की लाइन लगा दी ।<br />
"तुम पहले तो यहाँ नही थे फिर कहाँ रहते थे भैया ? कि तुम क्या करते हो ? पढने के साथ पढाते भी हो । तो क्या तुम भी बच्चों को पीटते हो जैसे एक ट्यूशन वाले सर पीटते हैं । उनके पास नीम की हरी संटी रहती है ..। राजू भैया क्या तुमने बुलबुल को देखा है ? नही देखा हो तो हमारे घर आना । आँगन में जो मनीप्लांट है न उसी में बुलबुल ने घोंसला बनाया है । पता है उसमें कितने बच्चे...?"<br />
"उफ्..किस मुसीबत को बुला लिया .मैंने । फालतू समय खराब करेगी ।" मैं पहली बार उस बतोडी लडकी से ऊब गया । और उसे टालने के लिये कहा ---<br />
"कुंकुम अब तुम घर जाओ बच्चे । माँ परेशान होगी ।"<br />
"मेरी माँ परेशान नही होती । उसे पता है कि मैं आसपास ही खेलती हूँ ।"--वह स्टूल पर बैठ गई ।<br />
"लेकिन मुझे अभी कहीं जाना है जरूरी काम से ...। "<br />
"अच्छा ठीक है ।" उसने मेरी बात मान कर जैसे मुझपर उपकार किया फिर अधिकार से कहा "लेकिन मैं फिर आऊँगी जरूर ।" पूछने की तो जरूरत ही कहाँ थी ।<br />
अब वह जब चाहे मेरे कमरे में आजाती है और मेरी हर बात का निरीक्षण सा करती रहती है ---"राजू भैया ,अभी क्या पढ रहे थे ? किताब तो थी पर बन्द क्यों करदी ? मैं पढने से थोडी रोकूँगी ।...राजू भैया क्या खा रहे थे अभी ? खा कैसे नही रहे मुँह तो चल रहा था ।... वहाँ धूप में मत बैठा करो । मेरी मम्मी कहती है कि धूप में रंग काला हो जाता है । ....अरे यह नही ,आप पर वो चैक वाली शर्ट अच्छी लगती है ।"<br />
मैं बौखला कर उस बित्ते भर की लडकी को देखता हूँ जो बेझिझक मेरे बडेपन पर हमला सा करती रहती है । मेरी दादी सही कहती थी कि लडकियों को इतना बोलना शोभा नही देता ।<br />
"कम बोला कर ।" मैं डाँटता हूँ । पर मेरी डाँट पर वह हँस पडती है मानो मैंने कोई चुटकुला सुना दिया हो और फिर दूसरी बात करने लगती है -- "राजू भैया वो पतंग ,जो दीवार पर टँगी है ,तुमने बनाई है । मेरे लिये बना दोगे ?"<br />
"तेरे लिये ?"--मैंने उसे आश्चर्य से देखा--"तू क्या करेगी पतंग का ?"<br />
"उडाऊँगी "--वह बडे विश्वास के साथ कहती है ।<br />
"तू ?? तू पतंग उडएगी !!"---मैं और भी चकित होता हूँ । मेरे सवाल पर वह हँसती है जैसे मैंने कोई बचकानी बात कहदी हो ।बोली---"राजू भैया पतंग तुम भी तो उडाते हो । मन्नू ,डबलू और डौलू उडाते हैं फिर मैं पतंग क्यों नही उडा सकती ? जरूर उडा सकती हूँ ।"<br />
"अच्छा ,अब मेरा दिमाग मत खा । जा यहाँ से मुझे पढने दे ।"<br />
"अच्छा पढना है ?"--वह जाने की बजाए कभी मेरा उठाती है कभी किताब पलटती है ।<br />
"तू पढती-लिखती तो है नही क्या करेगी ये पेन किताब देख कर ?" मैंने कहा । उसकी माँ एक दिन कह रही थी कि पाँच साल की होगई अभी तक अक्षर ज्ञान तक नही है । पढाई में दिमाग ही नही लगता । नाम डुबाएगी बस और क्या...।<br />
"मैं बडी हो जाऊँगी तब खूब पढूँगी । मेरे बाबा कहते हैं कि तू अभी छोटी है ।"<br />
"छोटी है !"---मुझे हैरानी होती है---"बडों-बडों के कान काटती है और कहती है कि छोटी है । बिल्कुल चालाक लोमडी लगती है ।"<br />
मेरी बात पर वह खिलखिला उठती है । मैं हारा हुआ सा देखता हूँ<br />
लेकिन कोई यह समझने की गलती न करे कि कंकू सिर्फ हँस कर परास्त करती है । जहाँ हँसी काम नही करती वहाँ रोकर भी काम चलाती है । रोना भी ऐसा-वैसा नही । कानों को पार कर जाने वाला । चेहरा लाल होजाता है आँखें निकलीं पडतीं हैं भले ही आँसू न दिखें ।<br />
एक दिन उसकी माँ ने जाने कैसे उसके सामने ही कह दिया---"लडकी बहुत तंग करती है । इससे तो डौलू ही अच्छा है ...।"<br />
"अच्छा मैं काम नही करती ? सुबह अंकल की दुकान से माचिस लाकर डौलू ने दी थी ?? छोटू सोगया तो उसे डौलू झुलाता रहा था ?और छत से सूखे कपडे क्या डौलू ने उतारे ? दूध खतम होजाता है तब डेयरी से दूध कौन लाता है ? डौलू ? डौलू ही तुम्हारा प्यारा बेटा है न ? अब हर काम उसी से करवा लेना ।<br />
कहते-कहते कंकू फूट पडी और रो रोकर ऐसी आफतखडी की कि माँ को कहना पडा कि, "कहाँ के डौलू-वौलू , मेरी तो कंकू ही सबसे अच्छी है । मेरा कितना सारा काम वही तो करती है ।"<br />
जब से कंकू आई है ,मोहल्ले के सभी बच्चों ने उसके विरुद्ध संगठन बना लिया है । उसे कोई पास तक नही आने देता । पर उसे किसी की परवाह नही वह अकेली जोर-जोर से कविता गाती है ---'तितली उडी ,बस में चढी...।'<br />
"यह तो हमारी कविता है "-- कविता सुनकर संजू और डौलू भडक उठे--- "चोर, कविता--चोर,..एक चोट्टी ने हमारी कविता चुराई है।"<br />
"हमने किसी की कविता नही चुराई । हमें तो एक लडके ने सुनाई थी ।"-- कंकू भी अकड कर बोली ।<br />
"किस लडके ने बता । मजा चखाएंगे उसे..।" एक लडका सीना तान कर बोला ।<br />
"हाँ जरूर मजा चखाओ "--कंकू मुस्करा उठी ---"वह लडका थोडा छोटा है ,थोडा मोटा है ..। नीली नेकर और धारियों वाली शर्ट पहने है । हमारे घर के सामने ही रहता है ।"<br />
"तू मेरा नाम लेती है !!"--डौलू गुर्राया---"भला मैं तुझे सुनाऊँगा ?? पागल लडकी । अच्छा सुन, तुझे हमारी कविता सीखने की जरूरत नही है समझी ।"<br />
"जोर से गाओगे तो हम खूब सीखेंगे ।"--कंकू हँस पडी । अब डौलू जी जब भी कोई गीत या कविता सीख कर आते हैं अपने कमरे में ही गा लेते हैं ।<br />
एक दिन संजू महाशय नई कार लेकर आए । उसे जमीन पर रगडकर चलाने पर अलग आवाज और रोशनी होती थी । सब बच्चे उसे देखकर खासे प्रभावित हुए । कुछ ललचाए भी । इतना अच्छा खिलौना उनके पासजो नही था लेकिन सबके लिये उस कार का बढिया उपयोग था कि मिल कर कंकू को ललचाएं । बस वे कार को कंकू के घर के सामने आकर चलाने लगे और उसे सुना सुना कर कहने लगे-----" अर् रे...वाह , इतनी सुन्दर कार !! किसी--किसी ने तो देखी भी नही होगी । चलाना तो दूर की बात है ।"<br />
कंकू उस दिन कुछ नही बोली । लडकों को अपनी कामयाबी पर बडी खुशी हुई लेकिन उनकी खुशी दूसरे दिन उडन-छू होगई जब उन्होंने कंकू को चहकते हुए देखा ।<br />
"मेरे पास तुम्हारी कार से ज्यादा अच्छी चीज है-"---कंकू ने सुनाया---" कार में कोई बैठ तो नही सकता पर मैं अपनी गाडी में बैठ भी सकती हूँ और उसे खुद ही चला भी सकती हूँ ।"<br />
"हाँssss...?"--सबने विस्मय से देखा । कंकू ने चबूतरा के किनारे एक मुडे तार पर लकडी का छोटा सा तख्ता रखा था । और उस पर बैठ कर तार को घुमा रही थी । तख्ता तेजी से आगे सरक रहा था और कंकू खिलखिला रही थी ।<br />
"यह भी कोई खिलौना है !"--लडकों ने उपेक्षा से कहा ---"बाजार से तो नही खरीदा गया न । पैसे जो लगते हैं ।"<br />
लेकिन दूसरे दिन मैंने उन लडकों के हाथ में वैसा ही मुडा हुआ तार देखा । वे सपाट पत्थर या लकडी की तलाश में थे । खासतौर पर डौलू इस फिराक में था कि वह किसी तरह कंकू का पटरा और तार पार करदे ।<br />
वैसे भी डौलू जी की हालत आजकल खस्ता है । उन्हें खासकर जो काम दिया जाता है उसे कंकू जाने कहाँ से प्रकट होकर तुरन्त कर देती है और यह जताना भी नही भूलती कि मम्मी का काम हमने कर दिया । कि राजू भैया को तो सिर्फ मेरा काम अच्छा लगता है ..। फिर डौलू जी चाहे नोंचें खसोटें ,कंकू मुस्कराती रहती है । कुल मिला कर हाल यह है कि सब बच्चे कंकू को अपनी प्रतिद्वन्दी मानते हैं और कुछ न कुछ कह कर उसे चिढाने की कोशिशें करते रहते हैं ।<br />
"एक लडकी ..जिद्दी और गन्दी....इसकी नाक कितनी छोटी है ।"<br />
"उसके दो ही काम हैं ...एक दिन भर खाना और रोना...।"<br />
"एक और काम है "---डौलू आवाज को ऊँची करके कहता है ---"दूसरों की कविता चुराना ..।"<br />
"वह अक्सर दूसरों के आजू--बाजू मँडराती रहती है । उसके पास एक ही फ्राक है । पुरानी और बदरंग...."<br />
"मेरे पापा रक्षा-बन्धन पर लाए थे ।"---कंकू यह सुन कर बोले बिना नही रह पाती । गर्व से कहती है----"जब यह नई थी तब बहुत अच्छी लगती थी । अब भी ,मेरी नानी कहती है कि तू इसमें बहुत सुन्दर लगती है ।"<br />
"सुन्दर..! यह लडकी..!! हो ..हो ..हो "---लडके ताली बजा कर हँसते हैं ।<br />
"हो..हो..हो..."---कंकू उनसे भी तेज हँसती है ।<br />
मैं हैरान होता हूँ । यह लडकी कमअक्ल है क्या । पर ऐसा लगता तो नही है । उसमें चीजों को समझने व पकडने की क्षमता दूसरे बच्चों से ज्यादा है । वह दूर से ही सूँघ कर बता देती है कि कमरे में आम रखे हैं या केले । संजू पाठ्यपुस्तक पढ रहा है या उसमें छुपाकर कामिक्स । मेरे गिलास में कडवी दवा नही मीठा शरबत है । मैं उसे अ से अनार पढाता हूँ तो मुझे पीछे छोड कर वह अनार के पेड का पूरा इतिहास--भूगोल बताने लगती है---<br />
राजू भैया ,अनार का पेड तो कितना सुन्दर होता है । तुम्हें पता है ,अनार में सफेद दाने भी होते हैं और लाल गुलाबी भी होते हैं और मरून रंग के दाने भी । पडोस के अंकल हैं न वे अनार के छिलकों से दाँतों का मंजन बनाते हैं । पहले हमारे आँगन में भी अनार का पेड था । पर दादी ने एक दिन उस पेड को कटवा दिया । कहती थी कि इसे घर में लगाना अशुभ होता है । दादी को कुछ भी पता नही है न ।...राजू भैया तुम अनार खाया करो । पापा कहते हैं कि इससे खून बढता है । <br />
किसी अक्लमन्द के पास भी अब कुछ शेष रह गया पढाने को ??<br />
कुंकुम का आना धीरे-धीरे मेरी दिनचर्या का एक जरूरी व रोचक प्रसंग बन गया है । वह जब तक नही आती मेरा सबेरा नही होता ।<br />
मैं जब तब उसके लिये चाकलेट बिस्किट या खट्टी--मीठी टाफियाँ ले आता हूँ लेकिन उसे ये चीजें प्रलोभित करेंगी या वह मेरे प्रति कोई कृतज्ञता का भाव रखेगी यह सोचने की भूल अब नही करता । एक बार मैंने ऐसा करना चाहा था ।<br />
बात यों हुई कि मैं एक दिन खूब सारे पके आम लाया था । मुझे पता था कि कंकू को भी आम बहुत पसन्द हैं और अपनी माँ से आए दिन आम लाने की माँग करती है । मेरा विचार था कि मेज पर रखे पके खुशबू वाले आमों को देख वह चहक उठेगी और मैं उसकी नजर में बडा और सम्माननीय हो जाऊँगा लेकिन उसने आम ऐसे नजरअन्दाज कर दिये जैसे मलाई वाला दूध पीने वाली बिल्ली पानी मिले पतले दूध को अनदेखा कर देती है । और जैसे अपने आप से ही कहने लगी--- <br />
मेरे पापा बहुत अच्छे हैं । मेरे लिये पके मीठे वाले आम लाते हैं । अब भी जब आऐंगे न ,तब बहुत सारे आम लाऐंगे..।"<br />
मैंने उसे पास बिठा कर जताया---" कंकू ,मैं भी तो ये आम तो तेरे लिये ही लाया हूँ । तुझे पसन्द हैं न । ये आम इतने मीठे हैं कि इनके बाद दूसरे आम तो फीके ही लगेंगे ।"<br />
"मेरे पापा भी ऐसे ही लाते हैं ।" उसने मेरी बात को एक तरफ सरकाते हुए गर्व से कहा । यानी कि मेरी दी हुई चीज का कोई महत्त्व ही नही । <br />
यह तो सरासर मेरी भावनाओं की तौहीन थी । अपनी महत्ता बनाए रखने के लिये मैने अपनी बात पर जोर देकर कहा--- "वह तो ठीक है कंकू लेकिन मैं जो तेरे लिये चीजें इतने प्यार से लाता हूँ , वो कुछ नही...??"<br />
"जब मेरे पापा लाऐंगे मैं तुम्हें बहुत सारे आम दे जाऊँगी ।"<br />
मैं अवाक् रह गया । शब्द ही नहीं ,भावों और इरादों को भी समझ जाने वाली यह लडकी कहीं भी कमजोर नही पडती । मैं चाहता था कि वह कहीं कमजोर व छोटी पडे तो मैं बडापन और हमदर्दी दिखा सकूँ ।<br />
एक दिन ऐसा अवसर आया भी । हुआ यूँ कि किसी बात पर उसकी माँ उसे बेतरह पीट रही थी । हर तमाचा ऐसा कि लगते ही कंकू गिर पडे । मेरे अन्दर खदबद सी होने लगी । बच्चों की पिटाई मुझे अपने बचपन से जुडी हुई महसूस होती है । मुझे पता है कि थप्पड लगते ही कुछ समझ आना तो दूर , उल्टे दिमाग पर ताला ही लग जाता है । इसी बात पर मेरी चाची से मेरा अक्सर झगडा होजाया करता है । वह जब भी नन्नू को पढाती हैं बिना संटी के बात ही नही करती । और मैं हमेशा झपट कर उनसे संटी छीन कर फेंक देता हूँ । वे गुस्सा होजातीं हैं । होती रहें । कंकू की माँ पर भी मुझे गुस्सा आया और उन्हें रोकने पहुँच गया । पर उसकी माँ ने दूर से ही कह दिया---<br />
"राजू ,तुझे बीच में आने की जरूरत नही । इसे फालतू की शह मिलेगी । यह लडकी बहुत बिगड रही है । चाहे जिस बात पर अड जाती है चट्टान की तरह । बिना मार के सीधी न होगी ।"<br />
मेरी आँखों में दिन भर रोती हुई कंकू की तस्वीर घूमती रही । शाम को जब वह मेरे पास आई तो उसकी आँखें अनार के फूल सी लाल और फूली हुईं थीं । मुझे उस बच्ची पर बडा प्यार और तरस आया ।<br />
"कंकू ,बेटू ऐसी जिद क्यों करती है कि इतनी बडी सजा मिल जाती है ।----- मैंने उसके बालों को सहलाते हुए पूछा ।<br />
"राजू भैया "---उसने मेरी बात जैसे सुनी ही नही---"अब मैं रस्सी कूदना सीख गई हूँ । मैं कूद कर दिखाऊगी । तुम गिनोगे..?"<br />
"उफ्."..मैं कहीं हल्का सा आहत हुआ । मैं चाहता था कि वह अपनी पीडा या गुबार मेरे सामने निकाले और मैं उसे सहानुभूति देने का बडप्पन पा सकूँ ।<br />
"जो भी हो ..लेकिन कंकू आज जो हुआ मुझे बहुत बुरा लगा । माँ को तुझे इस तरह पीटना नही चाहिये था ।"<br />
"माँ मुझे प्यार भी तो करती है ।"--उसने मेरी बात काट कर कहा ----<br />
"अब मैं रस्सी कूदूँगी । तुम गिनना...।"<br />
मैं हैरान पर पराजित सा उस लडकी को देखने लगा जो रस्सी कूदती हुई उजाला सा फैला रही थी । चाँदनी के फूलों की तरह ।------------------------------------------------------------------------------------ </div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com14tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-63871703081924398912012-06-07T10:56:00.002-07:002020-07-10T11:42:46.604-07:00एक कहानी मेरे बाल-कहानी संग्रह 'अपनी खिडकी से '<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWd4gnUOHMpIdL9qdjW7qsZ-c7u3pahnmLTZ2C15WfnlGHiRIxto8CDpl4n8Ca5cDMF0eshYZC1OwX20ZvvZQc51gCvbIbzBGi1O2M5hlbGpopAX0eXLoInvSRlIfqFkqkz5XwIemroJw/s1600/Photo0512.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWd4gnUOHMpIdL9qdjW7qsZ-c7u3pahnmLTZ2C15WfnlGHiRIxto8CDpl4n8Ca5cDMF0eshYZC1OwX20ZvvZQc51gCvbIbzBGi1O2M5hlbGpopAX0eXLoInvSRlIfqFkqkz5XwIemroJw/s200/Photo0512.jpg" width="150" /></a></div>
<br />
<br />
<br />
"अपनी खिडकी से" --यह वह संग्रह है जिसमें मेरी सत्रह बाल-कहानियाँ संकलित हैं ।जो बेशक अपनी खिडकी से नही बल्कि उनके ही आँगन में जाकर लिखी गईं हैं । आठवे-नौवे दशक में लिखी गईं इन कहानियों में अधिकांशतः चकमक, झरोखा, पाठकमंच ,बाल-भास्कर ,पलाश आदि पत्रिकाओं में प्रकाशित हो चुकीं हैं इसलिये कुछ नया तो नही है फिर भी पुस्तक के रूप में रचनाओं को देखना एक सन्तुष्टि तो देता ही है । इन कहानियों में से एक कहानी --हमने देखा मेला दो वर्ष पहले एस.सी.ई. आर.टी. उत्तरांचल की कक्षा 7 के हिन्दी (बुरांश) के पाठ्यक्रम में भी (फूफाजी शीर्षक (व्यंग्य) से )शामिल की जा चुकी है । यह संग्रह हाल ही में प्रगतिशील प्रकाशन दिल्ली से निकला है और उन सबको समर्पित है जिनकी प्रेरणा ने रचना में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाई । आशा है कि छोटे-बडे सभी पाठकों को ये कहानियाँ पसन्द आएंगी । बाकी सही समीक्षा तो सुधी समीक्षक ही कर सकेंगे । संग्रह की शीर्षक कहानी अपनी खिडकी से यहाँ प्रस्तुत है । एक दूसरी कहानी 'रद्दी सामान '<a href="http://yehmerajahaan.blogspot.in/">http://yehmerajahaan.blogspot.</a> में पढ सकते हैं । आशा है आप इन कहानियों को अवश्य ही पढेंगे और अपनी राय भी देंगे।<br />
--------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
<span style="font-size: large;">अपनी खिडकी से</span><br />
<span style="font-size: large;">---------------------</span><br />
<span style="font-size: large;">नीलू के कितने मजे हैं---वचन अपनी खिडकी में बैठा अक्सर नीलू के घर को देखते हुए सोचता रहता है ---इतना शानदार घर । घर में अकेला है । भाई-बहिन से लडाई--झगडे का कोई झंझट नही । कपडों,खिलौनों और अपने मम्मी-पापा के प्यार का अकेला ही दावेदार । कोई काम भी नही करना पडता शायद । नौकर जो हैं घर में । नीलू तो बस खेले ,और जब चाहे मन पसन्द चीजें बनवा कर खाए ..। नीलू की मम्मी भी कितनी अच्छी हैं । कैसे मुस्करा कर बोलतीं हैं सबसे । नीलू के लिये हर चीज तुरन्त हाजिर कर देतीं होंगी । वैसे ही जैसे टी.वी. के विज्ञापन में एक माँ मुस्कराते हुए दो मिनट में बच्चों को नाशता दे देती है ।...और नीलू के पापा भी कितने स्मार्ट हैं..। मैं जब उनसे नमस्ते करता हूँ तो कितने प्यार से जबाब देते हैं ।</span><br />
<span style="font-size: large;">नीलू के लिये सब कुछ कितना अच्छा है । तन्नू बता रही थी कि नीलू के घर में सबके लिये अलग-अलग कमरे हैं । नीलू का भी सोने का कमरा अलग है और पढने का अलग है । घर के अन्दर ही खूब बडा बगीचा है । उसमें कितने ही तरह के फूल और फल वाले पेड हैं । बगीचे में खूब सारी तितलियाँ और चिडियाँ होंगी । उसके दरवाजे पर कोई न कोई गाडी खडी रहती है । मेहमान आते होंगे । खूब चहल-पहल रहती होगी । नीलू भी खूब बन सँवर कर घूमने जाता होगा अपने मम्मी--पापा के साथ ।</span><br />
<span style="font-size: large;">उसे तो कहीं जाने का मौका ही नही मिलता----वचन नीलू के बारे में सोचकर अक्सर उदास होजाता है कल्पना करता है कि काश वह भी नीलू की तरह रह पाता । उसकी जिन्दगी में नीलू जैसी कोई सुविधा या नयापन नही है । न कोई मौज-मजा न ही घूमना-फिरना । रोज सब कुछ एक सा ही होता है । माँ का जल्दी जाग जाना । फिर सबको भी जगा कर काम में लगा देना । सबके काम बँटे हुए हैं । मुझे सबके बिस्तर तहा कर रखने, व सब्जी लाने का काम मिला है तो रंजन को पानी भरने व कपडे सुखाने डालने का काम करना होता है। गुडिया को धुले बर्तन अलमारी में जमाने होते हैं । कभी-कभी काम के लिये झगडा भी होता है । पढाई का बोझ अलग ।</span><br />
<span style="font-size: large;">हमें इतने काम क्यों करने पडते हैं ---पिताजी से कहो तो वे हँस कर कहते हैं --अरे भई, अपने काम को हम नही करेंगे तो कौन करेगा । झूठ ,नीलू के घर तो उनका सारा काम नौकर करता है ।</span><br />
<span style="font-size: large;">शाम को लौट कर भी पिताजी टोकते ही रहते हैं ---अरे वचन आओ बेटा बताओ आज तुमने क्या किया.. सवाल हल नही हुए..क्यों ,रंजन स्कूल नही गया..क्य पैर में चोट लग गई ..बताना ..अरे जरा सी चोट है । इसी से घबरा गए हमारे सहाब बहादुर..। हमारे पिताजी को हमारी मुश्किलों का अहसास ही नही है । नीलू के पापा तो ,तन्नू बता रही थी कि एक-दो छींक आने पर ही वे नीलू को डा के पास ले जाते हैं ...। वचन का मन है कि वह नीलू की तरह रहे । उसकी माँ भी नीलू की माँ की तरह खूब बन सँवर कर रहे । और पिताजी भी....</span><br />
<span style="font-size: large;">अरे वचन ,अकेला क्या कर रहा है ।---नीलू ने पुकारा तो वचन हैरान रह गया । एक-दूसरे कोदूर से देखने के अलावा उनकी आपस में कोई पहचान नही है । दोस्ती तो दूर की बात । फिर भी नीलू उसकी खिडकी के पास से इतने अपनेपन से पुकार रहा है ।</span><br />
<span style="font-size: large;">आ जा मेरे घर । खेलेंगे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">मैं---वचन फिर हैरान हुआ पर मन ही मन बहुत खुश भी । मनचाही मुराद जो पूरी होगई थी ।</span><br />
<span style="font-size: large;">नीलू का घर उसके लिये एक सपनों की दुनिया जैसा था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">तेरे मम्मी--पापा कहाँ हैं ---वचन पहले नीलू की मम्मी से मिलना चाहता था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">मम्मी किसी सहेली के यहाँ गईं हैं । शाम तक लौटने वाली नही हैं । और पापा को भी ऑफिस से आने में अँधेरा होजाता है ।तब तक अपन खूब खेलेंगे ।--नीलू ने उल्लास के साथ कहा । और अपने कमरे में वचन को लेगया । वचन सम्मोहित सा नीलू की चीजें देखने लगा । उसके पास ढेर सारे रंगीन चित्रों वाली किताबें ,खिलौने साइकिल क्रिकेट का सामान ,शानदार कपडे कई जोडी जूते ...।</span><br />
<span style="font-size: large;">इतना सारा सामान---वचन चकित हुआ कहने लगा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">अरे यह तो कुछ भी नही है---नीलू बोला---लेकिन यार मैं तो ऊब जाता हूँ । कितने कपडे पहनूँ । खैर छोड आ अपन बगीचे में खेलते हैं ।</span><br />
<span style="font-size: large;">बगीचे में वचन पेड--पौधों के नाम ,उनकी कटिंग ,सिंचाई व खाद के बारे में बताता रहा और नीलू चकित होता रहा ---</span><br />
<span style="font-size: large;">वाह, वचन तुझे यह सब कैसे पता ।</span><br />
<span style="font-size: large;">मेरे पिताजी बताते रहते हैं । वचन ने कुछ पुलक के साथ कहा । इसके बाद वे लुका छिपी खेलते रहे।</span><br />
<span style="font-size: large;">आज बहुत मजा आया सच । मैं जब भी अकेला होऊँगा तुझे बुला लिया करूँगा । आएगा न ।</span><br />
<span style="font-size: large;">मैं तो खुद यही चाहता था। पर सोचता था कि तू अपनी मम्मी के साथ कहीं गया होगा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">मम्मी मुझे ले ही कहाँ जातीं हैं ।--नीलू कुछ उदास होकर बोला--या तो पापा के साथ या अपनी किसी सहेली के साथ ही जातीं हैं । मैं जाने की जिद करता हूँ तो कहतीं हैं बच्चों को जिद नही करनी चाहिये । खैर छोड इन बातों के अपन क्रिकेट खेलते हैं ।</span><br />
<span style="font-size: large;">नही साइकिल चलाएंगे । वचन को छोटी सी साइकिल बहुत लुभाती है ।</span><br />
<span style="font-size: large;">नही यार ,साइकिल तो मैं अकेला भी चला सकता हूँ । क्रिकेट के लिये कोई साथी जरूरी है न ।</span><br />
<span style="font-size: large;">नीलू, ए नीलू , नीलेश कहाँ हो ।कैसी आवाज आ रही है ।</span><br />
<span style="font-size: large;">अरे बाप रे मम्मी आगई ।----नीलू ने घबरा कर कहा । उसने दो-चार रन ही बनाए होंगे कि मम्मी की आवाज सुन कर बैट हाथ से छूट गया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">पर वे तो शाम तक आने वालीं थीं न ।</span><br />
<span style="font-size: large;">ओय तू मम्मी से इतना क्यों घबरा रहा है । मैं भी उनसे मिल लूँगा ।---वचन ने उत्साहित होकर कहा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"अरे नीलू !" सुना नही मैं कबसे पुकार रही हूँ !"---नीलू की माँ ने कुछ तेज स्वर में कहा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">आया मम्मी--नीलू कपडे ठीक करता हुआ बैट वही छोडकर भागा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"बगीचे में क्या कर रहे थे इस समय ?" माँ ने डाँटते हुए कहा---"दोपहर का समय खेलने का होता है या आराम करने का । उफ्..कितना पसीना बह रहा है !कपडों की क्या हालत बना रखी है । यही आदत अच्छी नही है तुम्हारी ..। जिस चीज के लिये मना करो उसी को करते हो ..। और कमरे को देखो एकदम कबाडखाना बना कर रख दिया है । इतनी सारी मँहगी-मँहगी चीजें किसलिये खरीदी हैं ! नीलू तुम बदतमीज होते जा रहे हो ...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">नीलू चुपचाप सुन रहा था तभी वहाँ वचन के होने का ध्यान आया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"मम्मी ,यह वचन है । मेरा दोस्त है । बहुत अच्छा ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">वचन ने हाथ जोडकर नमस्ते कहा तो नीलू की माँ हल्का सा मुस्कराई ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"वचन बेटा अपने जूते एक तरफ रखो । देखो कमरे में कितनी धूल आगई है । और तुम लोग इतनी धूप में बगीचे में क्यों गए । कमरे में ही बैठ कर कुछ पढ लेते । नीलू ! चीज को जहाँ से उठाओ वहीं रखो समझे ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"जी मम्मी !"</span><br />
<span style="font-size: large;">मम्मी कमरे में चली गईं तो नीलू के चेहरे पर कुछ राहत सी लगी ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"नीलू क्रिकेट छोडो ,मम्मी नाराज होगी । अब अपन साइकिल चला लें या फिर ..."</span><br />
<span style="font-size: large;">"अब नही यार ,मम्मी कुछ नही करने देंगी । उनके सामने तो बस एक जगह बैठे पढते रहो । अपनी मर्जी से कुछ मतकरो ।सफाई का बहुत ध्यान रहता है उन्हें । फर्श पर एक तिनका या चादर पर एक सिलवट भी मंजूर नही होती उन्हें ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"तो फिर तू हमारे घर आ जाया कर । वहाँ कोई नही रोकेगा । सामने वाले मैदान में खेला करेंगे ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"तब तो तुझे कुछ पता ही नही है वचन । घर से मैं जाहे जहाँ नही निकल सकता । कपडे खराब होजाएंगे । गंदा माहौल है ।लोग हमारे स्तर के नही हैं ..कई तर्क हैं उनके पास । उनकी मर्जी के बिना मैं कुछ नही कर सकता ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"और पापा ?"--वचन इस जानकारी से थोडा हैरान था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"पापा के लौटने का कोई भरोसा नही रहता ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"तुझसे बात नही होपाती ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"बात ??".. नीलू उपहास से हँसा --"यार वचन मुझे तो तू सही लगता है । तू अपनी मर्जी से कुछ तो कर सकता है । तेरे बहन-भाई भी हैं । सब मिल कर काम करते होंगे । बाजार में जाने की आजादी भी होगी । कितना मजा आता होगा !" </span><br />
<span style="font-size: large;">"आपस में खिंचाई भी खूब होती है । पिताजी की भी डाँट भी सुननी पडती है ।-"--वचन हँसा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"तो क्या हुआ । पास बिठा कर प्यार भी तो करते होंगे । तुम्हारी छोटी-छोटी बातें भी सुनते होंगे । मैं तो सूने घर में नौकर की हिदायतें सुन-सुन कर ऊब गया हूँ । कुछ काम भी नही है करने को । यार वचन मैं तेरी तरह रहना चाहता हूँ । चाहता हूँ कि खूब मैदान में दौडूँ । मिट्टी में बिगडने की परवाह न करूँ ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">वचन हैरान हुआ सा सब सुन रहा था । उसे महसूस हो रहा था कि अब अपनी खिडकी से पहले की तरह नीलू का घर देखने की कतई जरूरत नही है ।<a href="http://yehmerajahaan.blogspot.in/">/</a></span></div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com26tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-5076679935641467212012-02-20T09:05:00.003-08:002021-07-01T10:44:02.104-07:00अपने-अपने कारावास<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने कारावास</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---------------------------<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह आज फिर मिली ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वैसे एक ही शहर में रह कर ऐसी मुलाकातें न तो विस्मयकारी होतीं हैं न ही विशेष । रोज तमाम परिचित मिलते हैं । उसी तरह वह भी जब-तब मिल जाती है और जबकि उसके साथ प्रायः एक सी ही बातें होतीं हैं ,उसका मिलना कुछ उबाऊ होना चाहिये लेकिन मुझे देख कर उसकी आँखों में ,चेहरे पर जो बात दिखती है वह मुझे निरपेक्ष नही रहने देती और मैं उल्लास व अवसाद </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दोनों से एक साथ भर जाता हूँ । जिस तरह दबाकर रखा गया तिलचट्टा जरा साँस मिलने पर रेंगने लगता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कई स्मृतियाँ दिमाग में रेंग उठतीं हैं । मन के एक कोने में में अनायास ही एक खालीपन समा जाता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भर उठने को व्यग्र । बीते बीस साल एक साथ मेरे सामने आ खडे होते हैं ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह यों तो मेरे दोस्त की बहन होने के नाते मुझे भैया कहती है पर मुझे हमेशा ही लगता रहा है कि यह शब्द बहुत ही छोटा और अनावश्यक है । किसी युवती के साथ उसकी सुरक्षार्थ चलते हुए आठ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दस साल के 'मर्द' जैसा । पर वह खुद को सहज व सुरक्षित अनुभव करने के लिये ही शायद इसे आवश्यक मानती है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजू</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हाँ यही नाम है उसका । मंजू से मेरा पहला परिचय उसी के घर आयोजित एक 'शाम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ए</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गज़ल' के दौरान हुआ था । यह लगभग बीस साल पहले की बात है । मैं और राघव बहुत अच्छे दोस्त थे । हमारी दोस्ती का कारण मेरा गाना और बजाना था । राघव को गाना तो नही आता था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर गायन की जो समझ थी कि किस राग में कहाँ कौनसा कोमल और कहाँ शुद्ध स्वर लगना है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह साधारण बात नही थी । उसे अनेक रागों की खासी जानकारी थी । और सुनने का तो उसे शौक था ही । उसने परवीन सुल्तान </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">प्रभा अत्रे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जसराज</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीमसेन जोशी जैसे बडे कलाकारों के कैसेट्स जमा कर रखे थे जिन्हें वह हर खास मेहमान के सामने जरूर बजाता था । एक दिन मुझे भी सुनाए । मैं उसकी रुचि का कायल होगया । वह मेरा गाना तो पहले ही सुन चुका था । इस तरह हम दोस्त बन गए । हमारी पाँच</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">छः लडकों की टीम थी जिनमें हारमोनियम </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तबला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ढोलक</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजीरे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चिमटा आदि बजाने वाले और गाने वाले थे । सभी हमउम्र ही थे । बीस</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बाईस के आसपास के ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">राघव अपने घर जब चाहे गीत</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गज़ल का कार्यक्रम रख देता था । ऐसे आयोजन उसके लिये मनोरंजन ही नही शान</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">शौकत की बात भी होते थे । रात भर तबले की थाप के साथ ताली या चुटकी बजाना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">झूमना और गाढी मलाईदार चाय के प्यालों के साथ संगीत का आनन्द लेना उसका हास</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">विलास था । हमें क्या ऐतराज होता ! उन दिनों हम सभी तो बेरोजगार थे । परिवार की जिम्मेदारियों ने अभी तक जकडा नही था सो गाने</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बजाने के दौरान चाय सिगरेट के साथ जो कुछ इनाम के साथ प्रशंसा व सम्मान भी मिलता वही सन्तोषप्रद था । सच पूछा जाए तो वह सबसे बडा आनन्द था । जब भी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जहाँ भी मौका मिलता हम लोग गाने</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बजाने बैठ जाते थे । रात भर गाते और सुबह चाय पीकर अपने</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने घर चले जाते ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह ऐसी ही एक शाम थी । मैं राघव की फरमाइश पर गुलामअली साहब की गाई मशहूर गज़ल, "रोया करेंगे आप भी पहरों मेरी तरह</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">.." </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गा रहा था । गाते</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गाते मेरी नजर अनायास ही खिडकी की ओर चली जाती थी जहाँ दो आँखें तन्मयता से मुझे गाते हुए देख रहीं थीं । वह एक साँवली और दुबली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पतली सी लडकी थी । उसकी तन्मयता में अजीब सा आकर्षण था । सुबह मौका पाते ही वह मेरे पास आई ।रातभर हारमोनियम और ढोलक बजाते-बजाते मैं काफी थक गया था और राघव की बैठक में जो एक खिडकी द्वारा घर के आँगन से जुडी थी, आराम करने के लिये रह गया था । एक अनजान लडकी को इस तरह अपने पास आया देख मैं हडबडा कर उठ बैठा । वह बिना किसी उलझन के मेरे सामने बैठ गई और </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुछ झिझकते हुए बोली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"कितना अच्छा गाते हैं आप । </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भैया से आपकी तारीफ तो बहुत सुनी थी पर अब लग रहा है कि वह बहुत कम थी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अच्छा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> !!"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरा रोम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोम पुलक से भर गया । अपने गायन की प्रशंसा तो मैं अक्सर सुनता रहता था । कहा भी गया है कि जहाँ वृक्ष नही होते वहाँ अरण्ड ही वृक्ष की तरह सम्माननीय होता है । लेकिन प्रशंसा का जो भाव मैंने मंजू की आँखों में देखा वह अपूर्व था । एक कलाकार के लिये उसकी कला ही उसकी आत्मा होती है पर मेरे लिये कला प्रशंसा सम्मान और स्नेह पाने का साधन भी है । दूसरी कलाएं दूसरे भावों के साथ चल सकती हैं पर संगीत प्रेम संवेदना व भक्ति के बिना नही चलता ऐसा मैं मानता हूँ । मुझे यह देख कर बडा विस्मय व आनन्द हुआ कि उसकी क्षितिज के पार देखतीं सी आँखें जिज्ञासा व लालसा से भरीं थीं । बहुत कुछ करने व पाने की जिज्ञासा । वह पास ही बैठ गई और जैसा कि मुझे अनुमान था वह बोली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नरेश भैया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुझे आप हारमोनियम सिखा देंगे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसा आप बजाते हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे मैं क्या </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बहन जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आप कोशिश करेंगी तो इससे भी अच्छा सीख जाएंगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"मैंने विनम्रता से कहा । राघव भले ही मेरा दोस्त था पर मैं अपनी सीमाओं को जानता था । पर वह उत्साहित होकर बोली--- <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तो फिर पक्का</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और यह आप मुझे आप और बहन जी क्यों कह रहे हैं । मैं तो राघव भैया की छोटी बहन हूँ वैसी ही आपकी भी हूँ । आप मुझे नाम से ही पुकारें ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हाँ ठीक है । लेकिन मुझे यह तो पता चले कि तुम्हारा नाम है क्या ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे मंजू</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तू यहाँ है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फिर चाय कौन बना रहा है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">राघव अचानक आकर उससे बोला तब मुझे पता चला कि उसका नाम मंजू है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और नरेश यार </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">राघव फिर मेरी ओर घूमा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">----" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तू इसे यह सब छोड </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सुनील का समाधान कर । वह क्या पूछना चाह रहा है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुझे जाने क्यों महसूस हुआ कि राघव शीशे के पार से बोल रहा है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भाई को देख वह हडबडा कर चली गई पर थोडी ही देर में वापस आई मेरे लिये अलग से गिलास में चाय लाई ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हाँ अब बताओ नरेश भैया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुझे कबसे और कैसे सिखाओगे हारमोनियम बजाना और गाना भी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सचमुच सीखना है</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">??" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और नही तो क्या ऐसे ही कह रही हूँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ठीक है फिर सबसे पहले तो यह देखना होगा कि तुम्हें सुर की पकड है कि नही । जरा कुछ गाकर सुनाओ । फिर सोचेंगे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने गुरुता के भाव से कहा । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुछ ना नुकर करने व शरमाने के बाद उसने </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेघा रे मेघा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गाया । मुझे खुशी हुई कि उसे न केवल सुर समझ है बल्कि आवाज भी अच्छी है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजू</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> , </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह तो तय है कि तुम गाना व बजाना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दोनों ही जल्दी सीख जाओगी बस थोडी मेहनत व लगन की जरूरत है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी बात पर वह बच्चों की तरह उत्साहित हो उठी । बोली </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">----<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखो भैया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कहे देती हूँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आपको तब तक छुटकारा नही मिलेगा जब तक आप मुझे हारमोनियम नही सिखा देते ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरा रोम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोम जैसे झंकृत हो उठा । एक जिज्ञासु लडकी के आत्मीय आग्रह ने मुझे मेरी नजर में बडा बना दिया । बडा और ऊँचा । कला के प्रति रुझान होना किसी वरदान से कम नही होता । क्योंकि कला ही है जो जीवन की ऊबड-खाबड ,पथरीली और कंटीली राहों को सुगम और आनन्दमय बनाती है । आनन्द का अनुभव जितना एक कलाकार या रचनाकार कर सकता है कोई कुबेर नही कर सकता । अगर मैं किसी की कला-साधना में सहयोग कर सकूँ बडी बात होगी मेरे लिये । मैंने राघव को मंजू की इच्छा के बारे में बताया तो वह हँस पडा । मैंने उस हँसी का कोई मतलब नही निकाला और एक दिन जब मुझे अनायास ही एक सेकण्ड</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हैंड लेकिन बहुत अच्छा हारमोनियम मिल गया तो मुझे मंजू का ध्यान आया और खरीद भी लिया । मैंने राघव से कहा कि वह इसे मंजू के लिये ले जाए । पर राघव ने हँसते हुए मेरी पीठ पर एक धौल जमाया और उपहास के स्वर में बोला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तू भी नरेश</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">....</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खूब है यार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजू ने कहा और तूने मान भी लिया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तो क्या हुआ । इसमें गलत भी क्या है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सवाल अच्छे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बुरे का नही जरूरत का है नरेश </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी बात पर राघव गंभीर होकर बोला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---- "</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सम्हालनी तो उसे गृहस्थी ही है । क्या करेगी गिटार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बाजा सीख कर । दूसरे घर जाएगी और वहाँ अगर किसी को यह सब पसन्द नही हुआ तो बेकार ही रहेगा न । अभी तो जरूरत है कि घर के काम सीखले ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उसे भी अपने शौक पूरा करने का हक है यार । क्या दोनों काम साथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">साथ नही किये जा सकते </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुझे राघव के तर्क बेबुनियाद लगे इसलिये मैंने प्रतिवाद किया । लेकिन राघव के तेवर अचानक बदल गए । बोला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देख नरेश हक</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाहक तू मुझे मत सिखा । मुझे पता है कि क्या सही है और क्या गलत है । तू बेकार अपनी नाक क्यों घुसेडता है भाई । हारमोनियम खरीदने से पहले मुझसे पूछना भी जरूरी नही समझा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लेकिन उसे जल्दी ही अपनी कटुता का अहसास होगया सो थोडी देर बाद कुछ नरम पडते हुए कहने लगा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बुरा मत मानना यार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दरअसल मैं मानता हूँ कि उसे बिल्कुल अनजान लोगों से एडजस्ट करना पडेगा । अगर अभी से वह अपनी रुचि</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरुचि को महत्त्व देने लगी तो मुश्किल होगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">राघव की इस समझ पर मुझे बडी कोफ्त हुई । मंजू ल़डकी है तो उसे अपने शौक व रुचियों का ख्याल रखने का अधिकार नही । क्या बेहूदा बात है ! लेकिन मुझे जाने क्यों ऐसा लगा कि वह जानबूझ कर मुझे मंजू से दूर रखना चाहता था । क्या यह एक भाई की अपनी बहन के प्रति सजगता थी ? या कुछ और...। खैर , जो भी हो ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने चुपचाप अपने आपको वहाँ से हटा लिया । यही उचित भी था और आवश्यक भी । मैं उस उच्चकुल के ब्राह्मण परिवार के घर में रात-रात भर गा तो सकता था पर उसकी बराबरी की सोच भी नही सकता था । वर्ग भेद में काफी निचले पायदान पर था (हूँ)। मेरे ऊपर परिवार का भार था और मेरा ध्यान सिर्फ जीविका के साधन तलाशने में था । राघव या राघव की बहन मुझे भाव देते हैं या नही,क्या फर्क पडता है । इधर मेरा सम्पर्क एक</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दो संगीत प्रेमियों से हुआ जो मुझे तानसेन समारोह के दौरान ग्वालियर में मिले थे । तानसेन नगरी ग्वालियर साहित्य व संगीत का गढ रहा है । उनकी सलाह पर मैं ग्वालियर आगया । और दूसरे साथियों की तरह भाग्य को जगाने हाथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पाँव मारने लगा । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुछ महीनों बाद पता चला कि मंजू की शादी होगई है । राघव का पत्र मिला तो था पर मैं गया नही । मुझे कुछ काम भी था और खास आग्रह करके मुझे बुलाया भी नही गया था ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरे दोस्त ने बताया कि अच्छा खाता</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पीता घर है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खानदानी लोग हैं और लडके का तो क्या कहना । सुन्दर कमाऊ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">व्यवहार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुशल</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">। मंजू की किस्मत अच्छी है। </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हाँ अच्छी ही तो है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने इतना ही कहा साथ ही विचार आया कि एक लडकी के भाग्य का </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उसकी खुशियों का निर्धारण सिर्फ इस बात से होजाता है कि उसका विवाह सम्पन्न व खानदानी परिवार में होजाय । कितनी साधारण सी लगने वाली असाधारण बात है । मुझे उसके विवाह की बात ठीक नही लगी । उसकी उम्र अभी पढने सीखने व परिपक्व होने की है । उसमें जो सीखने की लालसा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">संगीत के लिये एक आकर्षण दिखा था वह अलग है विशिष्ट है । विवाह के बाद मंजू को न गाना याद रहेगा न बजाना । विवाह के बाद पति का स्नेह</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">परिवार बच्चे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गृहस्थी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">। ऐसी महिलाएं बहुत ज्यादा नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">(</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गाँव</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कस्बों में तो बिल्कुल नही</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">) </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">है जो विवाह के बाद परिवार से परे अपने लिये भी कुछ सोचतीं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करतीं हों । मंजू कोई अलग तो नही । फिर मैं भला कौन होता था जो उसके लिये इतना सोचता ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं धीरे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">धीरे मंजू की उस हारमोनियम वाली बात को लगभग भूल ही गया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर एक दिन जब मैं एक स्टोर से अपना छोटा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मोटा सामान खरीद रहा था उसने एकदम पीछे आकर सुरमय तरीके से </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नरेश भैया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">sss" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कह कर मुझे चौंका दिया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सचमुच चौंकने वाली बात थी । इसीलिये नही कि उसने अब सलवार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुरता की बजाए जामुनी रंग की साडी पहन रखी थी , हाथों में चूडियाँ और माँग में सिन्दूर दिपदिपा रहा था , चेहरे पर उल्लास की चमक थी ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बल्कि वह भरे बाजार में मुझसे ऐसे बात कर रही थी मानो मैं उसका कोई बहुत खास अपना हूँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे मंजू </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">शादी के बाद कितनी बदल गई हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम तो आए नही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह रूठने के स्वर में बोली </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुझे लगा था कि जरूर आओगे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या करता आकर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरे लहजे में पहले कुछ धुन्ध सी थी पर वह अचानक </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरे चारों ओर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">धूप सी बिखर गई---</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या करता आकर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह क्या बात हुई भला </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और मुझे गाना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बजाना सिखाने का वादा किसने किया था भूल गए </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?"</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजू अब बात दूसरी है । अब तुम्हारी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..."<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">शादी होचुकी है । यही न </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जो हो पर मैं अपना शौक तो पूरा करूँगी ही । और उसे तुम पूरा कराओगे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">समझे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आसपास गुजरने वाले लोग हमें देख रहे थे पर मंजू का ध्यान केवल मुझ पर था । उसके उन अधिकारपूर्ण शब्दों ने मुझे भी अभिभूत कर दिया । बोला </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो अब किसी दिन आ जाऊँगा तुम पता बताओ कहाँ रहती हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह पटेल पैट्रोल</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पम्प है न </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उसके बाजू में शास्त्री गली है उसी में </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">....."<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यहाँ कहाँ खडी है तू </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजू की बात पूरी होती इससे पहले अकडता हुआ एक संजय दत्त टाइप युवक आया । मंजू के संकेत से मैं समझ गया कि यह उसका पति है प्रसून </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">प्रसून तिवारी । चिट्ठी में यही नाम तो था । मैंने अभिवादन किया तो मंजू ने बताया कि ये नरेश भैया हैं । राघव भैया के अच्छे दोस्त ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अच्छा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> , </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलें ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">प्रसून ने मशीनी ढंग से मुझसे हाथ मिलाया और उसी लहजे में घर आने की कह कर औपचारिकता पूरी की और मंजू को लेकर आगे निकल गया । मैं ऐसे ही कुछ देर उधर देखने लगा तब मुझे हल्का सा अहसास हुआ कि मंजू ने जरा सा मुड कर भी देखा था । उसकी बातें दिमाग में घूमने लगीं । मन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जाने किन कार्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">व्यापारों में अपनी अलग राह खोज लेता है । और किसी को खबर तक नही होती । ऐसी ही किसी राह से होता हुआ एक दिन मैंने मंजू का घर तलाश लिया । दरवाजा खोला उसके पति ने । आँखों में हल्का सा परिचय-भाव लाकर बोला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे भई आप </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इधर कहाँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बस ऐसे ही</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">....</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जरा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> .</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बस ऐसे ही तो हो नही सकता । अन्दर आओ न </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उसने कहा और मुझे बैठक में बिठा कर अन्दर चला गया । मैं काफी देर तक इन्तजार करता रहा । न प्रसून आया न मंजू । हाँ एक अधेड महिला चाय और नमकीन बिस्किट रख गई । मैं सिर्फ चाय के घूँट भरता हुआ मंजू के आने का इन्तजार करता रहा । काफी देर बाद वह प्रसून के साथ आई । उसका सपाट चेहरा था । मुस्कराई भी तो बडी कंजूसी से ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नरेश भैया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आने की खबर भेज देते तो ठीक रहता । अभी तो मुझे इनके साथ दीदी के यहाँ जाना है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उसका लहजा एकदम बदला हुआ था ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो कोई बात नही । मैं तो ऐसे ही इधर से निकल रहा था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने भी एकदम सहज भाव से कह दिया पर सच कहूँ उस दिन मैं स्वयं को बहुत असहज अनुभव करता रहा । अपनी जडों से दूर नही जा पाना कितना दुष्कर होता है । देखा जाए तो राघव के साथ भी मैं केवल एक गवैया ही रहा । दस</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दस रुपयों के लिये रात भर ढोलक पीटने या हारमोनियम पर गीत</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">गज़ल गाने वाला गवैया । घरेलू तौर पर उन लोगों के बीच मेरी कोई हैसियत नही रही । यहाँ भी तो ऐसा ही कुछ भाव रहा होगा था वरना मेरी जगह राघव होता तो क्या उसे ऐसे ही लौटा देती मंजू ! मैंने तय कर लिया कि अब मैं उन लोगों से सम्पर्क नही रखूँगा जिनके सामने किसी भी स्तर पर छोटा हो जाने का अहसास हो । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p> </o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फिर मैं अनारक्षित यात्रा करती सी जिन्दगी के लिये कहीं पाँव रखने की जगह बनाने में व्यस्त होगया । वैसे भी मंजू के साथ ऐसा कोई ऐसा जुडाव तो था नही कि संघर्ष के दिनों में उसे याद करके कुछ राहत पाता । कस्बा की सँकरी सडकों से चल कर महानगर के चौराहों तक पहुँचने में मुझे कडी प्रतिस्पर्धाओं व अवरोधों का सामना करना पडा । मेरी इच्छा विधिवत् शास्त्रीय संगीत सीखने की थी । यों सुन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सुन कर में कई रागों की बन्दिशें गा लेता था पर यह कोई शिक्षा हुई ! मुझे ऐसा कोई गुरु नही मिला जो छुपी कला के बन्द दरवाजों को खोलता । या यों कहूँ कि मैं तलाशने में असफल रहा ।यह भी कह सकता हूँ कि मुझे सिखाने कोई तैयार ही नही हुआ । संगीतकला जिनके अधिकार में थी वे मुझ जैसे पिछडे गरीब को देखते तक नही थे शिष्य बनाना तो दूर की बात थी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लेकिन कला चाहे जैसी व जितनी हो कहीं न कहीं काम तो आती ही है । मेरी आवाज के प्रशंसक तो पहले से ही बनते जा रहे थे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर सितार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वायलिन व तबला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वादन की कला ने भी लोगों को खींचना शुरु किया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जो पूरी तरह मेरे अभ्यास का परिणाम थी । कुछ वंशानुगत प्रभाव भी था । मेरे पिताजी को राग </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">स्वर लय व ताल का काफी गहरा ज्ञान था । जमींदारों</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जागीरदारों के ठिकानों से उन्हें गाने के लिये बुलावा आता रहता था । खैर वह सब अलग से बताने का विषय है । तो हुआ यह कि पहले जिन एक दो बच्चों को मैंने सितार व गिटार बजाना तथा गाना सिखाया उन्होंने मुझे आसपास एकदम प्रसिद्ध कर दिया । जैसे कोलावेरी ने धनुष का नाम बच्चे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बच्चे तक पहुँचा दिया । वास्तव में विद्वान व कलादक्ष होना अलग बात है और किसी को सिखाने में सिद्धहस्त होना दूसरी बात । इसे कोरी आत्म प्रशंसा न समझें पर मुझे सिखाने का बेहतर तरीका मालूम है । सीखने वाले को तो सबसे पहले यही चाहिये न । सो मेरा विस्तार होना शुरु हुआ । दो साल में मेरी तीन संगीत</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">शालाएं होगईँ । मेरे पाँव संगीत प्रेमियों के बीच जमने लगे थे । शहर में मेरा सम्मान बढने लगा । मेरा विवाह तो छुटपन में ही होगया था । अब दो बच्चे भी थे । कुल मिला कर चार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पाँच साल में मैं लगभग स्थापित होगया था । मेरे कार्यक्रम भी होने लगे । और होने ही नही काफी लेकप्रिय भी होगए । </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 16px;">मकान </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अभी भी किराए का ही था लेकिन बडा और सुविधायुक्त था । एरिया भी अच्छा था । अब मैं तीन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चार दोस्तों के साथ आराम से संगीत की महफिल जमा सकता था लेकिन मेरे वे लोग ,तो जो मुझे कभी अपना अभिन्न साथी बना कर रखते थे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अब लगभग छूट गए थे । कभी मिलते भी तो उनके लहजे में अपनापन कम औपचारिकता अधिक होती थी । उनकी प्रशंसा में भी एक टीस होती थी । शायद इसलिये कि अब उनके कार्यक्रमों में चाय</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चिलम के सहारे लिये रात</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रात भर गा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बजा कर जागने वाला नरेश नही था । किसी गज़ल की तारीफ में मिले चन्द रुपयों को माथे से लगाकर लेने वाला नरेश नही था । बल्कि तीन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तीन संगीत शालाओं का संचालन करने वाला </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अनेक शिष्यों में सम्मानित नरेश नायक था ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जब हम निम्नता की स्थिति व अभावों को परास्त कर सही सलामत खडे होते हैं तब सच्चे मित्रों तथा स्नेह के नाम पर अक्सर अकेले हो जाते हैं । तंगी के दिनों में हम पर तरस खाने वाले हमारे कथित अपने शायद हमारी सफलता से हैरान होते हें । दाँतों तले उँगली दबा लेते हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कभी इतने जोर से कि पीडा के मारे उन्हें बेचैनी होने लगती है । अपनत्व की सही कसौटी दुख से कही अधिक सुख में होती है । </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 16px;">लोग</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 16px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुख में दुखी तो हो ही जाते हैं लेकिन जो हमारी खुशियों से सचमुच खुश होता है वही सच्चा अपना होता है । खैर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..मैं लगभग सब कुछ भूल चुका था लेकिन </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी यादों में एक नाम अब भी जुगनू की तरह चमकता था जो घुप अँधेरे में अचानक भोलेपन के साथ पूछ उठता </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नरेश भैया मुझे हारमोनियम सिखाओगे । लेकिन वह </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 16px;">था </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जुगनू ही, चाँद या सूरज नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">। कुछ चमक कर वह विलुप्त हो ही जाता था । इसलिये मैं उस जुगनू की ओर से ध्यान हटा ही रहा था कि </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> मंजू ने फिर मुझे चौंका दिया था । </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 16px;">दो साल पहले की बात है । </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं गान्धी मार्केट में अपने लिये एक सूट खरीदने आया था कि वही चिर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">परिचित सी पुकार सुनी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे नरेश भैया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!"</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने चौंक कर देखा । कुछ समझ पाता तब तक तो वह पास आगई । उसमें काफी बदलाव आगया था । कमजोर होने के साथ चेहरा कुछ बेनूर सा लग रहा था । कपडे भी कुछ विपन्नता सी दर्शा रहे थे और सबसे बडी बात यह कि न उसकी माँग में सिन्दूर था न माथे पर बिन्दी । और सुदूर विजयपुर की बजाए मंजू ग्वालियर में थी । सब कुछ अप्रत्याशित था इसलिये एकाएक तो पहचान पाने का प्रश्न ही नही था । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"भूल गए ?"--उसका </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 16px;">स्वर अपेक्षाकृत कुछ धीमा था ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे मंजू </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम यहाँ </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कैसे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने पास जाकर धीरे से कहा । साथ ही मैंने लक्ष्य किया कि गुमसुम खडे पेडों के पत्ते अब हिलने लगे थे । पर उसकी वेश-भूषा देख मैंने गंभीरता बनाए रखी ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"मुझे </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हारा कोई समाचार नही मिला । बताओ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह सब कैसे क्या हुआ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दो साल पहले की बात है एक दुर्घटना में...।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बुरा हुआ ..खैर यहाँ कबसे हो ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं तो यहाँ साल भर से हूँ । बच्चों की पढाई के लिये रह रही हूँ । विजयपुर तो गाँव जैसा ही है । वहाँ अच्छी पढाई की भी व्यवस्था नहीं है ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तो कैसे कहाँ रह रही हो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कोई परेशानी हो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जरूरत हो तो बताना</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यहाँ जीवाजीगंज में मेरी बुआ रहतीं हैं न । उन्होंने ही मुझे एक कमरा दे दिया है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह तो अच्छा ही हुआ । मंजू अब बन्धनों से मुक्त है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने सोचा । दरअसल मुझे इतना तो पता चल गया था कि मंजू को उसका पति बहुत ही कठोर बर्ताव करता था । दबाब इतना कि खुल कर साँस भी न ले सके कोई ।</span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर अगले ही पल मुझे अपनी सोच पर शर्म आई । कुछ पल निःशब्द सा खडा रहा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अच्छा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह तो बताओ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भाभी कैसीं हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और तुम्हारे बच्चे क्या कर रहे हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कभी घर आकर देखो न </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह तो आऊँगी ही । मैं भूली नही हूँ कि मुझे कुछ सीखना है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अभी तक सीखने की तमन्ना बनी हुई है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्यों सीखने की कोई उम्र होती है क्या </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बस अभी थोडे दिन की ही कुछ समस्याएं हैं । अभ्यास में रुकावटें आएंगी इसलिये</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लेकिन सीखूँगी जरूर ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह चलने लगी तो मैंने उसके घर का पता पूछा पर वह टाल गई । बोली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे तुम क्यों परेशान होते हो । समय मिलते ही मैं खुद ही आजाऊँगी । मुझे अपना फोन नं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दे दो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उस दिन मेरा रोम</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">- </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोम पतंग बन कर जैसे आसमान में उडता रहा । रात भर नींद नही आई । कोई हम पर इतना विश्वास करता है इतना मान देता है</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह कोई साधारण बात नही है । मुझे देख कर मंजू के चेहरे पर जो उल्लास दिखा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँखों में जो खुशी की चमक आई उसने मुझे अपने अन्दर बहुत कुछ होने का अहसास कराया । मंजू में कुछ सीखने की कितनी लालसा है । जीने का कैसा उत्साह है । तीस को छूने करने जारही उस लडकी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">( </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरे लिये वह लडकी ही है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">) </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">में बच्चों जैसी पुलक है । मैं तमाम लडके</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">- </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लडकियों को सिखा रहा था पर उनमें कोई भी 'मंजू' नही था । मेरी कक्षा जैसे मंजू के बिना अधूरी है । सीखने वाले में जिज्ञासा व उत्साह हो तो सिखाने का आनन्द अलग ही होता है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं यह मानता हूँ कि जीवन की विसंगतियों </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुखों और पीडाओं को भुलाने में वैसे तो हर कला सहायक होती है लेकिन संगीत कला से बडी कोई कला नही । मैंने एक बार फिर निश्चय किया कि मैं मंजू की संगीत लालसा को पूरी करने में यथासंभव सहायता करूँगा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इसी अहसास के चलते मैं एक दिन बाजार से गुजरते हुए जीवाजीगंज पहुँच गया । अच्छा हुआ कि मुझे मंजू दरवाजे पर ही खडी दिख गई । हालाँकि प्रसून और उसके साथ-साथ मंजू ने भी अपने घर पर जो उपेक्षा दिखाई थी वह मेरे पाँव बाँधने के लिये काफी थी लेकिन अब तो मंजू स्वतन्त्र है । होनी भी चाहिये । इसलिये में मैं निर्विकार भाव से उल्लसित हुआ उसके पास गया । लेकिन मेरी आशा के विपरीत मंजू के चेहरे पर अब भी असमंजस के भाव थे । पता नही वह क्या है जो अचानक उसके और मेरे बीच आजाता है किसी शक्की और खूसट आदमी की तरह । तब तो हो सकता है कि उसे पति की नाराजी का डर हो लेकिन यहाँ अब क्या था । मैं हैरान हुआ खडा था । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अन्दर आने को नही कहोगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आजाओ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह सपाट लहजे में बोलती हुई चली गई । मैं पीछे चला गया । घर में शायद कोई नहीं था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कहो इधर कैसे आना हुआ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर भी खूब मिल गया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-"-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह कुर्सी पर रखे कपडों को अलमारी में रखते हुए बोली । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मिलता कैसे नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जहाँ चाह होती है वहीं राह होती है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" --</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी बात पर उसने कोई प्रतिक्रिया नही दी मैंने हँसकर कहा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे बाबा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यूँ ही किसी काम से आया था । यहाँ से गुजर रहा था कि तुम दिख गईँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोहित मोहित स्कूल गए हैं । तुम बैठो मैं चाय बनाती हूँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उसने ऐसे कहा मानो मैं उससे नही रोहित मोहित से मिलने आया हूँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रहने दो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं कहना चाहता था पर वह चली गई । वास्तव में चाय पीने की मेरी कतई इच्छा नही थी । मैं सिर्फ मंजू से कुछ देर बात करके चला ही जाता । चाय उसने एक ही कप बनाई थी । <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सिर्फ मेरे लिये तकलीफ करने की क्या जरूरत थी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इसमें तकलीफ की क्या बात है । मैंने कुछ ही पहले चाय पी है । ज्यादा चाय नही पीती ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुझे चाय देकर वह फिर रसोई में चली गई जैसे कि वहाँ बहुत सारा काम करने पडा हो । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजू कुछ बात करनी थी इसलिये</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">। </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने कहा तो वह बैठक में आगई । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बोलो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उसने सपाट लहजे में कहा और अलमारी में जमी किताबों को फिर से जमाने लगी । अखबार एक से करने लगी । मेजपोश बदल दिया । फिर एक पत्रिका पलटने लगी । मुझे लगा कि मैं एक बिल्कुल अजनबी महिला के सामने फालतू ही बैठा हूँ । अब इस पर किसका नियन्त्रण है । किसकी चिन्ता है । कौनसे कारावास में है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">शायद मेरे आने से तुम्हें असुविधा हो रही है मंजू । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुझे </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नही तो----वह बनावटी आश्चर्य के साथ बोली ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे भई हाथ कंगन को आरसी क्या । मैं बेहतर महसूस कर सकता हूँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं उठते हुए बोला मैं चलता हूँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">न</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नही</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ऐ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ऐसी तो कोई बात नही । बस यों ही सिर में दर्द है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह जैसे मेरे जाने का इन्तजार कर रही थी । चलने से पहले मैंने अपना आने का उद्धेश्य बता ही दिया । <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखो मंजू आकाशवाणी में भजनों की रिकार्डिंग होनी है । इसमें नाम भी है और दाम भी । तुम्हारी पसन्द का काम भी है । तुम्हें कर लेना चाहिये । ऐसे मौके बार-बार नही आते । और एक बार शुरु कर दिया तो बार बार आते हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे भाई </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्यों मुर्दों को जिन्दा करने की कोशिश कर रहे हो । सच्ची कहती हूँ मुझसे नही होगा अब ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंजू ने यह निराशावश कहा था या मुझे टालने भर का बहाना था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उस समय मैं यह नही समझ पाया । लेकिन बाद में इतना जरूर समझ गया कि मंजू भी आखिर है तो राघव की ही बहिन न ।उच्चवर्ग के अहंकार से भरी । अहंकार व संवेदना का क्या साथ । और बिना संवेदना के कला कैसी । संगीत इनका हास</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">विलास होसकता है । तपस्या नही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने मंजू का ख्याल छोड देना चाहा पूरी तरह । काश ऐसा हो पाता ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुछ दिन बाद ही जब मैं गालव सभागार से लौट रहा था कि मंजू ने अचानक सामने आकर मेरा रास्ता ही रोक लिया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कबसे तलाश रही हूँ तुम्हें ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह शिकायती लहजे में बोली मानो न मिलना मेरी गलती हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्यों तलाश रही थीं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने निरपेक्षता से कहा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्यों</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या । मन कह रहा था बस और हाँ वो हारमोनियम के बारे में भी तो पूछना था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह अप्रत्याशित सी विकलता के साथ बोली तो मैं हतप्रभ रह गया । य</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ह क्या किसी नाटक का सीन है जो बार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बार बदलना पडता है प्रसंगानुसार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">। आज इतनी मुखरता और उस दिन इसके घर में </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह क्या था । मैं तो खुद ही कहने गया था इस विषय में । मंजू ने मुझे समझ क्या रखा है ? क्या मैं यों ही चप्पल चटकाता फिरता हूँ ?" </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ईश्वर की कृपा से अब मेरी भी एक इमेज है शहर में ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"मंजू तुम बेकार ही अपने लिये गलतफहमी पाले हो । तुमसे नही होगा । सचमुच ।"</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी बात पर वह संजीदा होगई</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जानती हूँ तुम नाराज हो । नाराजी की बात भी है । पर कुछ हालात</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खैर छोडो गुजरी बात को </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अब देखना कुछ दिन बाद ही मैं फ्री हो जाऊँगी । हाँ अपना पता और फोन नं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लिखवा दो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पहले भी तो लिया था तुमने पता भी और फोन नं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तो क्या फिर से देने का कोई नियम नही है क्या ? कहीं रख कर भूल गई तभी तो तुमसे सम्पर्क नही कर पाई । अब करूँगी न ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उस दिन मैं सचमुच एक भँवर में फँसा अनुभव कर रहा था । अब तक समझ में नही आया था कि मंजू आखिर चाहती क्या है शायद वह खुद भी नही जानती । उपलब्धियों का रास्ता टेढा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेढा होता है । वह नही समझती कि जब तक आप किसी मोड तक नही जाते </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आगे का रास्ता नही दिखेगा । अरे सीखना ही है तो फिर सारी बातें भूल कर सीखने में पूरा ध्यान लगादो और नही तो फिर अपने साथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">साथ दूसरों को भी भ्रमित मत करो । अगर आप घेरों में नही रहना चाहते तो उन्हें तोड डालो वरना उनमें रहने के अभ्यस्त हो जाओ । लेकिन यह सोचनीय स्थिति है कि आप घेरे तोड भी नही सकते पर उन्हें कोसते रहते हैं । बीच का रास्ता अच्छा नही होता ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इसके बाद काफी समय से मेरी मंजू से भेंट नही हुई । </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कई साल यूँ ही गुजर गए । हाँ उसका ख्याल आता रहता कि अब तो उसके दोनों बच्चे बडे होगए होंगे । अब उसका वह सीखने वाला बचपना भी चला गया होगा । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं उसके खयालों से अलग अब मुक्ति का अनुभव करना चाहता हूँ लेकिन कहाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> !.</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कैसी मुक्ति </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!! <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आज ही मैं दो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तीन मित्रों के साथ पान की दुकान पर बैठा एक कार्यक्रम की योजना पर विचार</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">विमर्श कर रहा था तभी वह दिखी । थकी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बुझी सी । सब्जी व सामान की थैलियों से लदी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फदी । चेहरा पसीने से तर था फिर भी उबाल कर निचोडी गई भाजी जैसा नीरस । रूखे कमजोर से बाल माथे पर बिखर कर चेहरे को और भी विद्रूप बना रहे थे । मुझे एकाएक तो यकीन ही नही हुआ कि यह मंजू है । कहाँ बगीचे की क्यारी में बढती हुई वह बेल और कहाँ सूखी पथरीली जमीन में जीवन के लिये संघर्ष करता यह पौधा । मुझे उस पर तरस आया । एक पहाड को काटते</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">काटते क्या वह थकेगी नही । लेकिन मेरी आशा के विपरीत मुझे देखते ही उसकी आँखों में चमक आगई । मानो बुझते हुए दिये में किसी ने तेल डाल दिया हो और लौ लहक उठी हो । हमेशा की तरह अनायास और निर्बाध सी हँसी । बिल्कुल बच्चों जैसी । चेहरे पर कोमल मुस्कराहट फैल गई </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मोइस्चराइजर की तरह । अवसाद की जगह उल्लास फूटा जारहा था । क्या है वह जो मनुष्य को विषाद की खाइयों से निकाल कर एक खुशनुमा संसार में लेजाता है । कौनसा जादू है जो जीवन की ऊबड</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खाबड पथरीली जमीन पर भी पाँव तले फूल बिछा देता है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बडी लम्बी उम्र है तुम्हारी । वह पास आकर खिलखिलाई </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं अभी तुम्हारे बारे में ही सोच रही थी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और देखो तुम मिल गए ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं फिर विस्मित हुआ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या हाल हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने पूछा तो एक को न्योता दिया दो चले आए के अन्दाज में बोल पडी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हाल क्या हैं । एकदम बढिया । रोहित पूना चला गया और मोहित का अन्तिम साल है । और मेरी नौकरी भी स्थाई होगई है । वेतन भी ठीक</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ठाक है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह तो बहुत अच्छा रहा । चलो तुम तो गंगा नहालीं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सब ईश्वर की कृपा है । पर तुम तो बताओ रिंकू मेरा मतलब आकाश और बबली क्या कर रहे हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कभी खुद ही आकर सबकी खबर ले लो न । तुम कभी आती भी तो नही हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इसके लिये भी भला कहने की जरूरत है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अच्छा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वो तुम्हारे 'संगीत-प्रेम' का क्या हुआ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं उसके रटे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रटाए से उत्तर से ऊब कर बोला पर वह संजीदा हो गई । बोली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">प्रेम कह रहे हो तो पूछते क्यों हो ? प्रेम कभी खत्म होता है भला </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">!"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने चौंक कर मंजू को देखा । कभी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कभी अनायास ही वह ऐसी बातें कह देती है कि मन अचानक भोर की बयार होजाता है । एक खुशनुमा अहसास रोम-रोम को स्फूर्ति से भर देता है । उसी भले से अहसास वश मैंने आग्रहपूर्वक कहा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तो फिर कब शुरु कर रही हो सीखना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बस जल्दी ही । वह यंत्रवत् बोली </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जरा मोहित का और कहीं कुछ हो जाए ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अब बहाने छोडो और घर चलो । कभी परिवार की कभी काम की तो कभी बच्चों की जिम्मेदारी में अपनी एक जरा सी इच्छा को सालों से यूँ ही टालती आ रही हो । बस यही दो कदम पर ही तो घर है और वहीं स्कूल । देख तो लो कि कैसा चल रहा है मेरा संगीत विद्यालय ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह एक पल चलने को तैयार हुई पर अगले ही पल वह रुक गई जैसे नाली में कचरा अडने पर पानी रुक जाता है ।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"भाभी हैं घर पर ?" </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"हद होगई ।" अब संगीत</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">विद्यालय और संगीत के बीच यह भाभी कहाँ से आगई । मेरी पत्नी सचमुच अभी घर नही थी । दो दिन पहले ही अपने पिता से मिलने चली गई । लेकिन भाभी का तो 'सा रे गा मा' से दूर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दूर का नाता नही है । और मुझे किसी भी स्तर पर महसूस नही हुआ कि मंजू को मेरे साथ बैठने में किसी मध्यस्थ की जरूरत है । मैं हल्के</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फुल्के अन्दाज में बोला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">-- <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">'"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भाभी नहीं होगी तो क्या घर नही आओगी । भई चाय बना कर तो मैं भी पिला सकता हूँ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह खिलखिला कर हँस पडी । बिल्कुल बच्ची जैसी उन्मुक्त हँसी । उसकी यह हँसी एक पहाड को काटती हुई एक लम्बा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चौडा सुगम और सुन्दर रास्ता बना देती है जिस पर कितनी ही दूर आराम से चला जासकता है बिना रुके </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बिना थके । पर जल्दी ही उसकी हँसी मन्द होकर रुक गई । बिजली बन्द करने पर जैसे पंखा रुक जाता है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वह बात नही है । लेकिन मैं उनसे कभी मिली भी नही हूँ । फिर आज मुझे जल्दी घर भी पहुँचना है मोहित के दोस्त आ रहे हैं । तभी तो इतना सारा सामान लादे हूँ । हाँ मुझे अपना नम्बर दे दो । जिस डायरी में लिखा था वह मिल नही रही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अरे नम्बर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अम्बर छोडो । घर चलो । देखो तो सही कि आकाश का हाथ सितार पर कितना साफ होगया है । अभी उसे भोपाल में पुरस्कृत भी किया गया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैंने अधिकार पूर्ण ढंग से कहा । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अच्छा लगता है यह सब जानकर ।--वह मेरे अधिकार भरे आग्रह को एक तरफ सरका कर बोली---- मैं अभी तो नही लेकिन फिर कभी आऊँगी जरूर । आना तो है ही । एक साध को मन में लिये ही मरना थोडी है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Georgia, serif; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फिर वह जैसे मुझसे पीछा छुडाती हुई सी चली गई । एक बार फिर झूठ बोलकर ।</span> </div>
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं समझ चुका हूँ कि वह नही आ सकेगी । पर जब भी मुझे मिलेगी उसका चेहरा उल्लास से चमक उठेगा । बच्चों की तरह किलक उठेगी । मेरे लिये यही काफी है । हाँ....काफी क्यों है यह तो अभी तक मुझे भी नही पता । </span></div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com14tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-39599661217279146302011-12-14T08:46:00.000-08:002014-01-18T07:25:48.666-08:00पार्ट-फाइनल<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
यह कहानी आर्य-स्मृति साहित्य-समारोह( किताबघर दिल्ली )2011 के लिये चयनित कहानियों के संकलन--रामलुभाया हाजिर है-- में संग्रहीत है । इस बार आर्य-सम्मान हेतु भ्रष्टाचार केन्द्रित कहानियाँ व आलेख संकलित किये गए लेकिन पुरस्कार योग्य कोई रचना न होने के कारण( जैसा कि आयोजक महोदय ने बताया) केवल प्रोत्साहन स्वरूप ही कहानी-संग्रह व आलेख-संग्रह छाप कर स्मृति--समारोह सम्पन्न किया जारहा है । मैं लगभग दस वर्ष पहले लिखी इस कहानी को तो पुरस्कार योग्य मानती भी नही हूँ । लेकिन कोई भी रचना पुरस्कार योग्य नही मिली, यह स्थिति सोचनीय है । खैर संग्रह आने से पहले आप उस कहानी को यहाँ पढ सकते हैं । सुधी पाठकों द्वारा पढना व समालोचना करना किसी भी रचना का सबसे बडा पुरस्कार है । पढने के बाद पहले की तरह अपने अमूल्य विचारों से मुझे अवश्य प्रोत्साहित करें ।<br />
------------------------------------------------------------------------------------------<br />
<span style="font-size: large;">"बिना शपथ--पत्र के पैसा तो नही मिलेगा । किसोरीलाल यह तो आपको बनवाना ही पडेगा ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">शा.उ.मा.वि.रानीगंज के प्राचार्य--कक्ष में यह वाक्य गूँजा तो किसोरीलाल को लगा जैसे बाल्टी घाट तक आते आते हाथ से छूट गई है और फिर से कुए में जा गिरी है । बचपन में जब वे लोग गाँव में रहते थे अक्सर ऐसा होता था । माँ पूजा के लिये कुए के ताजे पानी का इन्तजार करती थी और किसोरीलाल बाल्टी निकालने के लिये बदहवास से गाँव में बिलैया (लोहे का काँटा) तलाशता फिरता था । कुए में बाल्टी का गिर जाना एक बडे हादसे जैसा होता था क्योंकि पहले तो घरवालों की डाँट-फटकार ही काफी त्रासद हुआ करती थी फिर काँटे में बाल्टी या कलशा को काँटे में फँसाना और निकालना भी बडे कौशल और धीरज का काम हुआ करता था । जब तक बर्तन हाथ में नही आजाता था साँस ऊपर खीचे जा रहे बर्तन में ही अटकी रहती थी । अक्सर ऐसा होता था कि ऐन हाथ में आते--आते बर्तन काँटे की पकड से छूट कर फिर से कुए में जा गिरता था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">प्रिंसिपल साहब की बात सुन कर आज भी किसोरीलाल को ऐसा ही लगा जबकि निशान्त के जाने की सारी तैयारियाँ हो चुकी थी । भविष्य-निधि से अपना ही पैसा निकालने के लिये आवेदन-प्रस्तुत करने से लेकर उसकी स्वीकृति तक उसे कितनी भाग--दौड करनी पडी है । पग-पग पर उसे अहसास होता रहा है कि वह फर्जी काम कर रहा है । अब यह एक और फर्जी काम । शपथ-पत्र कब बनवाए । समय कहाँ है इतना । न शपथ-पत्र होगा न फण्ड की राशि मिलेगी और न ही समय पर निशान्त कालेज जा सकेगा । पैसा हाथ में आते--आते रह गया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">उसकी समझ में नही आरहा था कि अब शपथ-पत्र की जरूरत क्या है । आखिर प्राचार्य और एकाउण्टेंट कमल कौशिक की सलाह पर ही तो उसने पार्ट-फाइनल के लिये पुत्र के विवाह को आधार बनाया था । यह जानते हुए भी कि यह फर्जी है वह पतंग की तरह उनकी उंगलियों के संकेत पर पर ही तो उडता रहा है । फिर शपथ-पत्र का यह नया अडंगा किसलिये ?</span><br />
<span style="font-size: large;"><br /></span>
<span style="font-size: large;">पिछले माह जब बडे बेटे निशान्त का आई.आई.टी की परीक्षा का शानदार परिणाम आया था । मित्रों व रिश्तेदारों के बधाई सन्देश मिल रहे थे तब , खुशी से ज्यादा चिन्ता खाए जा रही थी किसोरीलाल को कि पैसे का बन्दोबस्त कैसे होगा ! सारी जमापूँजी तो पहले ही खर्च होगई थी । कुछ पिताजी के मृत्यु-भोज पर और कुछ बडी बेटी श्वेता की शादी पर । हाँ भविष्य--निधि में जरूर डेढ--दो लाख पडा हुआ था । लेकिन...। और उसे निकालना क्या इतना आसान है !</span><br />
<span style="font-size: large;">"यार किसोरी ,फण्ड का पैसा बाद में किस काम आएगा ! तू तो जानता ही है कि 'पूत--सपूत तो का धन संचय...।' जितना भी बचा है निकाल ले और खुशी-खुशी बेटे का एडमीशन करवा । अभी तो एक डेढ महीने का समय है तेरे पास ।" एक--दो शुभ-चिन्तकों ने रिजल्ट आते ही सलाह दी थी ।</span><br />
<span style="font-size: large;">किसोरीलाल को लगा कि ये शुभ-चिन्तक शायद घबरा रहे हैं कि कहीं वह उनसे उधार न माँग बैठे । </span><br />
<span style="font-size: large;">उसकी पत्नी बोली----"ठीक ही तो है जब तक हम अपना काम खुद चला सकते हैं किसी और से पैसा लेना ठीक नही । सब आसान होजाएगा कोशिश करके तो देखिये । आज ही फार्म भरो और भविष्य--निधि से जरूरत की रकम निकाल लो । अभावों भरे कठिन समय में भी हमने निश्चिन्त होकर अपने काम चला लिये तो अब तो हमारा बेटा काबिल बनने जा रहा है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">किसोरीलाल को याद है कि बेटी के विवाह के बाद उनके पास गुजारे के लिये भी और कर्ज चुकाने के लिये भी केवल वेतन ही था । उसी से तीन बच्चों की पढाई का खर्च भी चलाना था । फिर भी उन्होंने कभी मन मैला नही होने दिया । 'सांई इतना दीजिये,जामै कुटम समाय ,मैं भी भूखा ना रहूँ साधु न भूखा जाय । --के सिद्धान्त को जीवन में उतार लेने वाला किसोरीलाल उन अध्यापकों में से रहा है जिसने ईमान को अपना धर्म और अध्यापन को उपासना की माना है । उसका दृढ विश्वास रहा है कि परिश्रम और ईमानदारी का प्रतिफल जरूर अच्छा मिलता है । जब उनके बच्चे अच्छे अंक लेकर पास होते हैं या किसी श्रेष्ठ कार्य के लिये पुरस्कृत होते हैं किसोरीलाल उसी बात को विश्वास के साथ दोहराता है कि आपकी ईमानदारी को कोई देखे न देखे ईश्वर जरूर देखता है । </span><br />
<span style="font-size: large;">किसोरीलाल ने उसी दिन ऑफिस में आवेदन-पत्र प्रस्तुत कर दिया था । लेकिन वह शुरुआत ही आपत्ति से हुई । कमल ने बिना देखे ही आवेदन वापस कर दिया । कहा ---" साहब को नही दिखाया ,पहले साहब को दिखा लो । उनकी टीप के बाद ही मैं स्वीकार करूँगा ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">एकाउन्टेंट कमल कौसिक ने ऑफिस में अपना लेबल बना कर रखा है । कोई जानकारी माँगने या देने आए उससे पाँच-दस मिनट इन्तजार करवा कर ही फाइलों से नजर हटा कर देखता है फिर कहता है --हाँ बताइये क्या काम है । सवाल का जबाब तुरन्त दे देना बाबू--धर्म के खिलाफ है । संस्था सदस्यों के बीच वह कमलवत् ही रहता है । इससे उसे बडा लाभ मिला है । हर कोई उसके पास सोच-समझकर जाता है । </span><br />
<span style="font-size: large;">पहले वाला बाबू तो घर की मुर्गी होगया था । मौसम पर अधिक मात्रा में आगई सब्जी की तरह सस्ता ..। जब देखो उसके आजू-बाजू जानकारी लेने व देने वालों की भीड उसी तरह लगी रहती थी जिस तरह ज्वेलरी या साडियों की सेल में महिलाओं की भीड देखी जाती है । कोई वेतन-वृद्धि लगाने की बात करता तो कोई क्रमोन्नति आदेश दिखाता । कोई सेलरी--स्लिप माँगता तो कोई मेडीकल बिल पास करवाने की सिफारिश ले आता । </span><span style="font-size: large;">अब कमल कौसिक से कोई कुछ पूछ तो ले इतनी आसानी से । "अभी काम कर रहा हूँ, बाद में आना" --यह तो जैसे उसका तकिया कलाम है ।</span><br />
<span style="font-size: large;"><br /></span>
<span style="font-size: large;">साहब ने किसोरीलाल का आवेदन सरसरी नजर से देखा और लगभग झिडकते हुए कहा---"अरे ,क्या तुम्हें इतना भी नही पता कि कोई प्रपत्र सीधे मेरे पास नही लाया जाता ? जाओ पहले कमल को दिखा दो फिर ले आना ।" और इसके बाद तो पार्ट--फाइनल के लिये जिस तरह कडी धूप में बॅाल की तरह इधर से उधर लुढकता रहा उसे बराबर लगता रहा कि आवेदन-पत्र देकर उसने जैसे कोई अनधिकार चेष्टा करदी है । कोई टुटपुँजिया सा अपराध ।</span><br />
<span style="font-size: large;"> अधिकारियों को आवेदन करना ही--चाहे आवेदन एक दिन के आकस्मिक अवकाश के लिये ही क्यों न हो, </span><span style="font-size: large;">जाने क्यों</span><span style="font-size: large;"> अनधिकार चेष्टा लगता है । और एक बार तो जरूर मना ही करते हैं ।</span><br />
<span style="font-size: large;">किसोरीलाल के कागजात कमलबाबू के हाथ में लौट कर आए तो उसने बखिया से उधेडे । बिना घुमाए--फिराए ,या बिना कोई मीन-मेख निकाले ही और एक बार कहने पर ही काम ओ.के. करदे तो फिर वह बाबू कैसा ! आवेदन-पत्र के साथ फार्म उलट-पलट कर देखे और व्यंग्यात्मक लहजे में पूछा --</span><br />
<span style="font-size: large;">"सर जी ! आपने आवेदन तो कर दिया पर फण्ड निकाल किस आधार पर रहे हैं ? </span><br />
<span style="font-size: large;">"आधार साफ तो लिखा है ,पुत्र की उच्च शिक्षा हेतु ।"---किसोरीलाल ने कुछ हैरान होकर कहा क्योंकि यह प्रश्न प्रश्न न होकर अप्रत्यक्ष रूप से आपत्ति ही था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"साफ तो आप कह रहे हैं किसोरीलाल जी ! पर हमारी समझ में भी तो साफ ही आना चाहिये न ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"पर इसमें साफ क्या नही है कमलबाबू ? आप भी जानते हैं कि मेरा बेटा बी.टैक. के लिये रुडकी जा रहा है । क्या बच्चों की शिक्षा के लिये जी.पी.एफ. से रकम नही निकाल सकते ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"सर जी ! यह आप पूछ रहे हैं या बता रहे हैं ? कमल कुछ नाराज होकर बोला--- "उच्चशिक्षा के लिये जी.पी.एफ. से रकम निकालने का कोई प्रावधान नही है । आप कोई अकेले या खास तो हैं नही जिनका बेटा बी.टैक. करने जारहा है । आजकल गली--गली में इंजीनियर चप्पल चटकाते घूम रहे हैं ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">किसोरीलाल की समझ में नही आरहा था कि संस्था के कर्मचारियों का विधाता बना बैठा यह एकाउन्टेंट नियम समझा रहा है या अपनी ईर्ष्या निकाल रहा है ।शासकीय विद्यालय हों या दफ्तर माना कि हर संस्था के अपने नियम व दस्तूर होते हैं । और कर्मचारी से अपेक्षा रहती है कि वह बुद्धू बन कर उन्हें बस निभाता चले । पर नियमों का भी कोई ईमान--धरम तो हो ।</span><br />
<span style="font-size: large;">" प्रावधान नही है !"---किसोरीलाल को हैरानी हुई । उच्च-शिक्षा के लिये जी.पी.एफ. से आंशिक अन्तिम निकालने का प्रावधान तो है । इस विषयक उसने नियम पढे भी हैं और कई साथियों ने भी उच्चशिक्षा के लिये जी.पी.एफ.से धन निकाला है । सिटी हास्पिटल के सुनील मित्तल ने अपनी बेटी के मेडीकल कालेज में एडमीशन के लिये उच्चशिक्षा के लिये ही फण्ड निकाला था । इसी तरह गोरखी स्कूल के सुशील ने दो महीने पहले ही पी.एच.डी के लिये फण्ड से ही पैसा निकाला था । लेकिन यह सब बताना तो हिमाकत होगी । ऑफिस के बाबू से अधिक जानकार कोई नही होता । और होना भी नही चाहिये । यह उसकी गरिमा का हनन होगा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">किशोरीलाल उन लोगों में से नहीं है जो सच को भी विश्वास के साथ नही बोल सकते और जरूरी होने पर भी लीक तोडने में घबराते हैं । उन्हें बने-बनाए रास्ते पर ही चुपचाप चलते रहना ही ठीक लगता है । </span><br />
<span style="font-size: large;">कमल जी सभी तरह के लोगों को आसानी से पहचान लेते हैं । उनकी छठी इन्द्रिय ने किसोरीलाल के भाव को तुरन्त ताड लिया । बोले----"हम अपनी तरफ से कुछ कहाँ कहते हैं सर जी जो नियम हैं उन्हें ही बता रहे हैं । या फिर आपको उन पर भरोसा है जिन्होंने शिक्षा के लिये फण्ड निकाला है तो उनसे निकलवा लीजिये । और फिर आप इतना कुछ जानते हैं तो फिर मुझसे क्या पूछने आए हैं ।" किसोरीलाल के पास जैसे कुछ कहने को बचा ही नही ।</span><br />
<span style="font-size: large;"> पिछले साल जब किसोरीलाल नया--नया आया था एरियर--भुगतान को लेकर जो जो कह गया था शायद उसी को लेकर कमल कौसिक उससे इतना तल्ख रहता था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">बात यह थी कि पिछली जुलाई में डी.ए. का एरियर निकलना था । उसकी वैसे तो सभी को जरूरत थी पर किसोरीलाल को खास तौर पर थी । उसे निशान्त के लिये एक छोटी सी गाडी लेनी थी । बेचारा आठ कि.मी. रोज साइकिल से ही कोचिंग जाता था । थका होने से ज्यादा पढ भी नही पाता था । सोचा कि गाडी से जाएगा तो समय और शक्ति दोनों की ही बचत होजाएगी । लेकिन कमलबाबू थे कि एरियर को निकालने के लिये टालमटोल करते हुए उसी तरह देर लगा रहे थे जिस तरह पिछली सदी के पाँचवे दशक में लडकियाँ ससुराल जाने के लिये ना नुकर करती हुई तैयार होने में देर लगातीं थीं । किसोरी की दादी कहा करतीं थीं कि कई बार तो लडकी इतना रोना मचाती थी ,इतनी देर लगा लेती थी कि पाहुना बैरंग वापस होजाता था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">क्या एरियर की रकम को भी ऐसे ही वापस भेजने का विचार है जो...?---किसोरीलाल ने पहले तो परिहास के रूप में ही लेते हुए कहा लेकिन जब उसे पता चला कि एरियर भुगतान के लिये सबसे पाँच--पाँच सौ रुपए की वसूली की जा रही है । जो दे देगा उसका बिल बन जाएगा --- यह बात विज्ञान सहायक गुप्ता ने चुपचाप बताई । तब रुपए देने के लिये सबसे पहले किसोरीलाल ने ही इन्कार किया था । कहा कि, "यह तो सरासर ज्यादती है । अपना रुपया भी अब इस तरह ले देकर निकालना होगा !! यहाँ तो पचास रुपए भी अतिरिक्त खर्च के लिये नही है पाँच सौ कहाँ से लाएं । ऐसा करें कि पहले एरियर का भुगतान करदें फिर थोडा--बहुत ले लें ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">हर संस्था में ऐसे एक-दो ही लोग तो होते हैं जो किसी साँचे में ढलने से पहले शरीर को अकडाते जरूर हैं । चाहे हड्डियों में जान न हो । ऐसे लोग किसी भी संस्था के लिये ठीक नही होते । उन्हें अपनी लिस्ट में रखना आसान भी है और जरूरी भी । </span><br />
<span style="font-size: large;">लेकिन गलत क्या कह दिया था किसोरीलाल ने ? </span><br />
<span style="font-size: large;">इसे वह आज तक नही समझ पाया कि कब और कैसे एक सही और अच्छी बात के भी गलत मायने हो जाते हैं । विद्यालय में ऐसी और भी बहुत सी बातें हैं जो किसोरीलाल की समझ में जरा भी नही आतीं । जैसे कि आठवीं तक बिना पढे ही पास हुए छात्रों को ,जो बारहखडी व मात्राओं से भी सही तरीके से परिचित नहीं हैं, कैसे सही तरीके से पाठ्यक्रम के अनुसार पढाने के सख्त निर्देश दे दिये जाते है । सिर्फ पढाने के ही नही रिजल्ट भी कम से कम नब्बे प्रतिशत होने के भी । कि क्यों ग्यारहवीं कक्षा उससे पढावा कर जबकि वह हिन्दी--साहित्य की हर बात-रस छन्द, अलंकार भाषा आदि को गहराई से पढाता है ,वे ही छात्र बारहवीं कक्षा में उससे ही न पढवा कर आर.बी. आर्य को पढाने दिये जाते है । जबकि छात्रों की विशेष माँग रहती है कि उन्हें किसोरी सर ही हिन्दी पढाएं । </span><br />
<span style="font-size: large;">सब जानते हैं कि किसी भी कक्षा में पूर्व कक्षा का ज्ञान एक धरातल का काम करता है । किसोरीलाल को तो हमेशा नवमी या ग्यारहवीं का सेक्शन डी, ही जो सबसे कमजोर होता है ,पढाने दिया जाता है । ऐसा क्यों है वह नही समझ पाता । वैसे उसे प्रभारों में कोई रुचि नही । उसे तो पढाने से ही मतलब रहता है फिर भी यह बात उसे चकित करती है कि तेज व व्यवस्थित कार्यशैली ,साफ--सुथरा सुन्दर लेख होने के बावजूद उसे न कोई कैशबुक भरने दी जाती है नही कभी एक्टिविटी व परीक्षा जैसे प्रभार मिले । और यह भी कि कुछ लोग कैसे चाहे जब छुट्टी पर चले जाते हैं । जबकि किसोरीलाल को जरूरी काम के लिये भी छुट्टी माँगने से पहले दस बार सोचना पडता है । और एक बार में तो साहब कभी हाँ नही कहते । पहले दस व्याख्यान सुनाते हैं तब कहीं मंजूर करते हैं । इस दृष्टि से किसोरीलाल मूर्खों की श्रेणी में आता है । अव्यावहारिक ,निरा नासमझ ।</span><br />
<span style="font-size: large;">इस तरह की 'अव्यावहारिकता' व 'नासमझी' उसमें वंशानुगत है । उसके पिता मास्टर सन्तोषीलाल भी ऐसे ही थे । उन्हें प्रार्थना के बाद तुरन्त रजिस्टर लेकर कक्षा में पहुँचने की और बच्चों को पढाने की लत थी । चाहे उपस्थिति पंजी में हस्ताक्षर हों न हों ( वह तो बाद में भी होते रहेंगे) एक बार को हेडमास्टर जी से भी दुआ-सलाम न हो पर कक्षा में छात्रों को कक्षाध्यापक का इन्तजार न करना पडे । </span><br />
<span style="font-size: large;">वे डायरी भरने में भी सबसे पीछे रह जाते थे इसलिये प्रायः अधिकारियों की नसीहतों के शिकार भी होते थे । इस पर भी वे खुद को ही सही मानते हुए कहते थे कि काम को लिख कर बताना जरूरी नही ।कक्षा में जाकर देखो अपने आप पता चल जाएगा । लोग मन ही मन उन पर हँसते थे । चले हैं अधिकारियों को सिखाने । अधिकारी को सन्तुष्ट नही कर पाए तो क्या समझ और कैसी बुद्धि ..।</span><br />
<span style="font-size: large;">सन्तोषीलाल की 'नासमझी' का बडा नमूना यह था कि बच्चों को सिखाने--पढाने की धुन में उन्हें पता ही नही रहता था कि कब कौनसी किश्त वेतन में जुड गई है । एक बार उनका वेतन पता नही किस नियम के तहत काट लिया गया । पता चलने पर उनके साथियों ने कहा कि बाबू से बात करलो । तो नाराज होकर बोले--क्या यार, गलती उसी की है उसी को ठीक करनी होगी ।</span><br />
<span style="font-size: large;">पर ठीक करने को तुम्हें कहना होगा मास्टरजी । कुछ देकर पिण्ड छुडालो वही ठीक होगा । वेतन कटना कोई अच्छी बात नही है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"यह भी खूब रही ! गलती उसने की है ,उसे सुधारने के लिये पैसा मैं दूँ ? जब हम अपना काम सही कर रहे हैं तो बाबुओं को भी सही ही करना चाहिये । नही ?" और इस तरह सन्तोषीलाल के सिद्धान्तों के कारण वह वेतन पूरे साल अटका रहा । अपना जरूरी काम करवाने के समय सिद्धान्तों को राह में अडा देना कौनसी समझदारी है भला । इसीतरह वे भण्डारा ,गणेश व दुर्गा--उत्सव आदि के लिये चन्दा माँगने वालों को रुपए देने के नाम वे हमेशा विरोध करते थे । कहते थे----इससे तो अच्छा है कि तुम बेचारे सुखुआ के बच्चों को कपडे सिलवा दो । भरी सर्दी में नंगे पाँव और उघारे बदन फिरते हैं । या उस बूढी अम्मा के लिये साडी और कुछ खाने-पीने का इन्तजाम करदो जो चार पैसे की आशा लगाए रोज सुबह से शाम तक सडक के किनारे बैठी रहती है और आने-जाने वालों को दुआएं देती रहती है । वे यह नही सोचते थे कि इन गतिविधियों का भी एक सामाजिक महत्त्व है । लोग उन्हें नास्तिक, असामाजिक ,एकाकी.. क्या-क्या कहते थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"ये सिद्धान्त--विद्धान्त कुछ नही है ।"---सन्तोषीलाल की पत्नी कहतीं---"यह तो निरी नासमझी है । व्यर्थ ही हवा के विपरीत साइकिल खींचने की सनक...और क्या ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">यह ठीक है कि किसोरीलाल में हवा के विपरीत साइकिल खींचने की सनक तो नही थी । पिता की तरह--कै हंसा मोती चुगे कै लंघन मर जाय--वाला प्रण-- उसने छोड दिया है ,पर किसी गडहे--पोखर में से पानी पीने की बजाय तो उसे भी प्यासा रहना ही पसन्द है । </span><br />
<span style="font-size: large;">तो मरो प्यासे । एक शब्द 'लेकिन' उसके साथ आज भी चिपका है, बालों में च्यूइंगम की तरह , बाल काटे बिना नही छूटेगा श्रीमान् जी । </span><br />
<span style="font-size: large;">हालांकि एकाउन्टेंट कमल कौशिक की टालमटोल व रुखाई किसोरीलाल को उसी तरह अखर रही थी जिस तरह ऑफिस को लेट हुए आदमी को ट्रैफिक-जाम अखरता है । फिर भी अपनी गरज थी । बच्चे को किसी भी तरह कालेज तो भेजना ही था । वह विनम्रता के साथ बोला ---"तो कमलबाबू आप ही बता दें कि फण्ड किस आधार पर निकाला जासकता है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"देखिये किसोरीलाल जी ! मैं आपको वही समझा रहा था । पार्ट फाइनल केवल तीन आधारों पर ही निकाला जा सकता है --गंभीर बीमारी हो ,पुत्र या पुत्री का विवाह हो या फिर प्लाट या मकान खरीदना हो । आप कौनसे आधार पर निकालना चाहेंगे ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"लेकिन क्या यह गलत नही होगा बाबूजी ?"----किसोरीलाल का वही 'लेकिन' आकर बीच में अड गया----"सच तो यही है कि मुझे पुत्र की उच्च शिक्षा के लिये ही रुपया निकालना है । न मुझे कोई बीमारी है न ही किसी बच्चे की शादी है । और प्लाट या मकान खरीदने की अपनी कुब्बत नही है ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"तब आप पार्ट-फाइनल नही निकाल सकते । हाँ एडवांस निकाल लो । हर महीने जमा करते रहना ।"--कमल ने दो टूक उत्तर दिया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"लेकिन उससे फीस नही भरी जासकती कमलबाबू । मुझे तकरीबन साठ-सत्तर हजार चाहिये ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"तब आपको उनमें से ही कोई आधार चुनना होगा । इनके आधार पर ही आप फण्ड निकाल सकते हैं । वरना नही....आप देखलो...।"</span><br />
<span style="font-size: large;">बडे अजीब नियम--कायदे है इनके ! बच्चों को पढाओ मत पहले शादी करदो क्योंकि पढाई को सरकार जरूरी ही नही मानती । या फिर कुछ न हो तो बीमार हो जाओ । न होना हो तब भी । किसोरीलाल के दिमाग में कोई डाली जैसे चरमराकर टूटी । </span><br />
<span style="font-size: large;">उसे याद है जब नौकरी लगी ही लगी थी साथ में एक नव-नियुक्त महिला केतकी भी थी । जब उसे प्रसूति-अवकाश की जरूरत पडी तो हेडमास्टर तोमर ने उसे डेढ माह का ही अवकाश दिया । वह लाख कहती रही कि सर तीन माह के अवकाश का प्रावधान है पर उन्होंने कहाँ सुनी यह बात । उसका पति अनपढ था और उसके पास भाग-दौड करने का समय नही था । बेचारी केतकी पन्द्रह दिन के बच्चे को घर छोड कर स्कूल आने लगी । एक माह पहले जो अवकाश ले लिया था उसने । ये सारे नियम--कायदे जरूर इनके अपने थोपे हुए हैं ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"जानकारी के अभाव में ही यह सब देखना पडता है । यदि हर कर्मचारी को नियमों की जानकारी हो तो ऐसी परेशानियाँ न उठानी पडें ।" किसोरीलाल ने कहा तो उसके सेवा-निवृत्त साले रमनसिंह ने जो ऑफिस--ऑफिस का पानी पिये हुए था, समझाया---" अरे भाई जानकारी हो तो भी क्या कर लोगे । अधिकारी का एक अपना संविधान भी होता है । कर्मचारी उससे अलग नही जासकता । जो जाता है वह उलझा ही रहता है । अब तुम नियमों की खाक छानते फिरोगे और उधर निशान्त के एडमीशन का समय पास निकल जाएगा । क्या होगा ऐसे नियमों के राग आलाप कर । भले आदमी तुम जितना नियम-कानून की सुरंग में घुसते जाओगे उतने ही अँधेरे में भटकते जाओगे । चलो मानता हूँ कि तुम्हारे तर्क सही हैं । उच्चशिक्षा के लिये फण्ड से पैसा निकालने का नियम जरूर है ,पर तुम तब तक नियमावली लाओगे एक तो इसके लिये तुम्हारे पास समय नही है दूसरे तुम इस बात पर उसे सहमत कर भी लोगे तो वह कोई दूसरा ऑब्जेक्शन लगा देगा । कर्मचारी को परेशान करने के बाबू को एक सौ एक हथकण्डे आते हैं । तुम उससे नही जीत सकते जब तक कि हर तरह की हानि का साहस रखते हुए लडाई को पार तक न ले जाओ । तो यों समझो कि तुम्हारे स्कूल का बाबू ही तुम्हारा नियन्ता है । क्योंकि उसे प्राचार्य से विशेषाधिकार मिले होते हैं । क्यों--यह बताने की जरूरत नही । उसकी कृपा के बिना तुम्हारी कोई गति नही है । इसलिये यह लेकिन-वेकिन जैसे शब्दों का छोंक लगाने से सारा टेस्ट बिगड जाता है । जैसा कमल कहता है वैसा ही करदो । तुम्हें आम खाने कि पेड गिनने । उच्चशिक्षा के लिये नही है तो न सही । तुम तो शादी के नाम पर ही आवेदन करदो मेरे भाई ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"किसकी शादी ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"अपनी और किसकी ..।"----रमनबाबू ने जोरदार ठहाका लगाते हुए कहा---"अरे भाई बेटे की शादी के लिये फण्ड निकाल लो ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"लेकिन, रमन भाई जब शादी है ही नही तो...।" किसोरी हिचकिचाया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"फिर वही लेकिन ..! अरे श्रीमानजी ,काम निकालने के लिये आजकल झूठ भी बोलना पडता है । पैसा तो अपना ही है । कोई चोरी तो कर नही रहे । बस पीली चिट्ठी किसी पंडित से बनवा लो । पच्चीस-पचास भेंट कर देना और क्या..।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"केवल पीली चिट्ठी ?"--किसोरी को उलझन तो हो रही थी पर रुपयों की उसे सख्त जरूरत थी । जरूरत इन्सान से कुछ भी करा सकती है ।</span><br />
<span style="font-size: large;">आजकल पढाई भी कितनी मँहगी होगई है --इस बात का किसोरी को अब ज्यादा अहसास हो रहा था । गरीब की तो बात छोडिये ,मध्यम वर्ग वाला आदमी भी उच्चशिक्षा के नाम पर टें बोल जाता है । पढाई या तो अमीरों के हिस्से की है या फिर अब अनुसूचित जातियों की । कैसा अन्धेर है , सहायता के लिये आर्थिक मापदण्ड न रख कर जाति के आधार पर रखना । इन्हें तो पढाई में भी तमाम सुविधाएं मिलीं हुईं हैं और फिर नौकरी में भी छूट है । मरना तो सामान्य निर्धन और मध्यमवर्ग का है ।</span><br />
<span style="font-size: large;">पीली चिट्ठी लिखवाते समय लडकी का नाम सोचने में ही जैसे उसे धूप में मीलों पैदल चलने जैसा अहसास हुआ । सब कुछ तो फर्जी था । लडकी ,लडकी के माता--पिता, शहर ,तारीख सब कुछ ..गलत मन गढन्त । पंडित जी जो ऐसे मामलों के अभ्यस्त थे ,मुस्कराते हुए नाम सुझा रहे थे --तो किसोरीलाल लडकी का नाम क्या सोचा । नही सोच पाए । चलिये मैं ही लिख लेता हूँ -अर्पणा ठीक है ?और माता पिता..? पिता राजेन्द्रप्रसाद और माता कुन्ती देवी । नाम ठीक लगे ?? किसोरीलाल की जुबान को ताला लग गया था । निशान्त की जिन्दगी के सबसे महत्त्वपूर्ण लोग पूरी तरह काल्पनिक थे । एक असन्तोष व अपराध बोध अंकुरित हो रहा था जिसे केवल यह तसल्ली रोके थी कि वह किसी और का पैसा तो नही लूट रहा । जब इतने आवश्यक व महत्त्वपूर्ण कार्य के लिये सरकार पैसा निकालने का प्रावधान नही रखती तो वह फिर करे क्या । बच्चों को तो पढाना ही होगा न ।</span><br />
<span style="font-size: large;">फार्म भेजने के पन्द्रह दिन बाद किसोरी ने फण्ड की स्वीकृति के बारे में कमल कौशिक से पूछा । तो कमल ने उत्तर एक प्रश्न के रूप में दिया--</span><br />
<div>
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">आप डी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">ओ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">. </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">ऑफिस में किसी से मिले </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">?"</span></span></div>
<div>
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">नही । मिलना पडेगा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; text-align: justify;">?"</span></span></div>
<div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कौनसी दुनिया के हो किसोरीलाल जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हर कोई मेरी तरह तो नही है न कि सिर्फ कहने भर से काम होगया । दफ्तर में चक्कर लगाए बिना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बाबुओं से मिले बिना एक तिनका इधर से उधर नही होगा । आप छह महीने क्या साल भर बैठे रहो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अपना ही पैसा पाने के लिये यह एक और कवायद </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">निवेदन और खुशामद</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">और इसके बाद भी कुछ पता नही कि कब काम बने ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरी लाल को दफ्तर में चप्पलें घसीटना बडा नागवार गुजरता है । एक तो कभी कोई सीट पर नही मिलता । दस जगह पूछते फिरो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्यों भाई पाठक जी कहाँ हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अपनी सीट पर ही होंगे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">नही हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो फिर यहीं कहीं होंगे । वेट करलो आ ही रहे होंगे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जबाब देनेवाला जाने कहाँ गुम हो जाता है । पाठक जी कहो तो चार दिन तक भी न मिलें । और मिल भी जाएं तो सीधे मुँह बात नही करें । या बहुत विजी हों । दोस्तों से गपियाने में या फोन पर किसी से बतियाने में । आखिर एक भुक्तभोगी ने आसान रास्ता बताया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">भैया जी कुछ जेब में रखदो चुपचाप । वरना महीनाभर यों ही सीढियाँ चढते</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उतरते रहना ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल अपनी जेबें टटोलने लगा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कुछ मिलने के आसार दिखे तो पाठकजी के तेवर वैसलीन लगे हाथों जैसे मुलायम होगए ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सर इसमें शादी का कार्ड तो है नही । भूल आए । कोई बात नही कल ले आइये ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कार्ड</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">.?..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल को पसीना आगया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ जी । शादी की तारीख पास ही है तो कार्ड तो छप ही गए होंगे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"-- </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अनुभवों के भट्टे में पका हुआ बाबू किसोरी का चेहरा देख कर समझ गया कि शादी महज कागजों में ही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या माजरा है माडसाब । शादी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वादी कहीं है भी या नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">sss </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्यों नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">!..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">है ना </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">!"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल ने थूक निगलने की कोशिश की । पर गला सूख रहा था । थूक भी गले को गीला करने में ही सूख गया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">है तो लगाया क्यों नही है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बाबू कुछ कडक हुआ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अगर यह सब झूठ हुआ तो फँसजाओगे । सस्पेंड हो जाओगे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल के चेहरे पर हवाइयाँ उडने लगीं । पसीने से कुर्ता भीग गया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सच</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सच बताओ । शादी है या नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरी की हालत देख बाबू कुछ नरम हुआ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">न</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">न</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">नही</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरी का हाजमा काफी कमजोर है । झूठ को नही पचा सका । सच्चाई के साथ झूठ बोलना भी एक कला है । बडे अभ्यास का काम है । जिन्हें अभ्यास नही वे तुरन्त पकडे जाते हैं । किसोरीलाल भी पकडा गया । पाठक ने फार्मों का पुलन्दा उसके सामने पटक दिया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यह मंजूर नही हो सकता ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">निराशा की आँच से किसोरीलाल के अन्दर जमा हुआ सब कुछ पिघल गया और बाहर फैलने लगा जैसे फटे पैकेट से पिघला हुआ घी बहता है</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पाठक जी मुझे पैसों की सख्त जरूरत है । बेटा कालेज जाने के लिये बैठा है । उच्चशिक्षा के लिये फण्ड निकालने से प्राचार्य जी ने मना कर दिया बोले शादी या मकान के लिये ही फण्ड निकाला जा सकता है । तब बताइये मैं क्या करता </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पाठक ने तभी किसोरी के हाथ में हुआ गुडमुड सा पाँच सौ का नोट देख लिया सो लहजा बदल कर बोला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सही सलाह तो दी है आपके साहब ने । अब तुम रानीगंज के हो । प्रिसिपल अग्रवाल जी हमारे ही आदमी हैं । सो चिन्ता न करो । एक कार्ड छपवा लाओ । कोई भी प्रिंटिंग प्रेस वाला पाँच </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पचास रुपए लेकर छाप देगा । यह कह कर उसने किसोरी की तरफ हाथ बढा दिया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ऐसे ही दो नोट और लाने होंगे किसोरीलाल जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">फिर आपके काम में कोई रुकावट नही आएगी । पन्द्रह सौ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यानी लगभग चार महीने की सब्जी या दो महीने के राशन की पूरी व्यवस्था</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। यह तो कीचड से पानी खींचने जैसा होगा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। तब स्वाभिमान को एक तरफ रख </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">घर के उखडते फर्श व चुचाती छत का वास्ता देकर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चटक रहे जूतों व घिस गए चश्मे को दिखा कर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पैट्रोल का खर्च न उठा पाने के कारण पुरानी विरासत की तरह सहेज रखी गाडी और विपति</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कसौटी पर खरी उतरी मीत जैसी खडखडिया साइकिल के नाम पर मिन्नतें करके किसोरीलाल ने पाँच सौ रुपयों में पाठक को भी मना लिया । इस तरह दफ्तर से स्वीकृत होकर कागज निकल गए तो कमल ने बिल भी तैयार कर ट्रेजरी पहुँचा दिए </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यहाँ तो कमलबाबू की तारीफ करनी होगी । अपनी तरफ से कोई देर नही की । अब तो काम हुआ समझो </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल को तसल्ली हुई । घर पर खुशी-खुशी बैग-बिस्तर और सूटकेस जमाए जाने लगे । लेकिन अगले ही दिन बिल ट्रेजरी से वापस आगए । कमल ने उसे बुलाकर यह समाचार एक मीडिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कर्मी जैसी निरपेक्षता से दिया । किसोरीलाल को लगा कि किसी यात्री को लम्बे इन्तजार के बाद गाडी के रद्द होने की सूचना मिली हो । एकदम अप्रत्याशित । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बिल वापस कैसे आगये कमलबाबू । मुझे तो बडी उम्मीद थी । अब क्या होगा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मैं क्या बताऊँ । मैंने तो आपका बिल रोका नही है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो ऑब्जेक्शन किस बात का लगा है । आपने तो ठीक से बना कर ही भेजे होंगे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मैं दस बार ठीक बना कर भेजूँगा और वह दस बार आपत्ति लगा कर लौटा देगा । उसके पास हजार बहाने हैं । कही सील सही नही तो कही सिग्नेचर सही नही । बाँकेलाल में एक जगह चन्द्र</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बिन्दु है पर दूसरी जगह नही है क्यों </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">स्पष्ट करें </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। ये सब कोरे बहाने हैं पैसे के लिये । बेहतर है कि आप ट्रेजरी जाकर खुद गुप्ता से जाकर मिल लो । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अब गुप्ता से भी मिलो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। और पता नही किस</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किस घाट को पूजना होगा । किसोरी को लगा जैसे अपना पैसा निकालना न हुआ पंडित देवीप्रसाद से कर्जा लेना होगया । उसे याद आता है कि गाँव में पं देवीप्रसाद से कर्ज लेने में लोगों को कितने चक्कर काटने पडते थे । कभी वे खेतों में पानी देने भेज देते कभी भुस ढोने में लगा देते । कभी कहते </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आ जरा यह खाट बुनवा दे । तो कभी रस्सी बँटने को ढेर सारी मूँज दे देते । तब कही रुपया देते वह भी पाँच जगह अँगूठा लगवा कर । और जब तक कर्ज</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वसूली नही होजाती थी कभी भी अधिकार से किसी काम के लिये बुलवा लेते थे । अब भी वही हाल है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सारी रात पीसा और पारी में सकेला । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गुप्ता जी आपने दो बार बिल लौटा दिया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गलती होगी तो लौटाना पडेगा ही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मोटे थुलथुल शरीर वाले गुप्ता जी ने नाक पर रखे चश्मा से ऊपर झाँक कर गहरी निगाहों से किसोरी को देखा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--- "</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पैसा काहे के लिये निकाला था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">श</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शादी के लिये ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसकी शादी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बेटे की </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कब की थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बाबूजी उसमें सब लिखा है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लिखा है तभी तो कह रहा हूँ किसोरीलाल कि बेटे की शादी करली । हमें न्योता भी नही दिया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">!" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ गुप्ता जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गलती हुई । भूल गया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">तो फिर पैसे की बात भी भूल जाओ । अब काहे के लिये चाहिये </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शादी तो हो चुकी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जरूरत है गुप्ता जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शादी क्या बिना खर्चे के होजाती है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बेटे की शादी में दहेज भी तो मिलता है । नही मिला </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गुप्ता ऐसे कुरेद</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कुरेद कर सवाल कर रहा था जैसे बगुला खेत में मिट्टी कुरेद कर कीडे तलाशता है । बेवश से किसोरीलाल के मुँह से बमुश्किल निकला</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">नही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">नही तो क्या । हम भी जानते हैं कि शादी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वादी सब फर्जी नाटक हैं । विभाग को धोखा देते हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गुप्ताजी ने पिच्च से एक कोने में पुडिया थूकदी और किसोरी लाल को लताडते हुए से टायलेट की तरफ चले गए । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यहाँ भी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उफ्</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरी कुछ कहने वाला था तभी एक चालू सा लगने वाला लडका होंठ तिरछ कर मुस्कराया और उँगलियों से इशारा किया कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">इसके</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पैसे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">के बिना काम न चलेगा । किसोरी की समझ में आगया कि वह पूरी तरह फँस चुका है । अब निकलने का रास्ता तो खोजना ही होगा । सो गुप्ता के पीछे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पीछे टायलेट तक पहँच गया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आपकी सेवा हो जाएगी बाबूजी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरी ने कोने में जाकर दो सौ रुपए गुप्ताजी के हाथ पर रखते हुए कहा।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे यह क्या ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गुप्ता ने चार कदम पीछे हटते हुए कहा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-- </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या भिखारी समझा है हमें </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ले जाओ तुम्हारे बाल</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बच्चों के लिये दो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चार दिन की सब्जी हो जाएगी । नब्बे हजार स्वीकृत हुए हैं मास्टर जी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पाँच सौ से एक रुपया कम नही ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल का दिमाग जैसे प्रेशर भरा कुकर होगया । अगर गैस बन्द नही की गई तो लगा कि फटने जैसी स्थिति आ जाएगी । वह रुपए देने में संकोच कर रहा था पर गुप्ता सरेआम चिल्ला कर कह रहा था कि कम रिश्वत देकर वह बडा गुनाह कर रहा है । अजीव बेशर्मी है । मन में तो आया कि गुप्ता से सीधे शब्दों में पूछे कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या लूट मची है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?" "</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">भिखारी न समझें तो क्या समझें </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मंगतपने पर उतरते हुए शर्म नही आती </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हमारा पैसा क्या हराम का है जो उसे निकालने के लिये भी यहाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वहाँ पैसे खिलाएं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">और यह तो कहो कि रुपया खाने की भी ऐसी क्या जरूरत पड गई है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्या घर में अनाज की कमी होगई है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">इतनी ही भूख फट पडी है तो पोखरे में जाकर कीचड क्यों नही खा लेते भर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">भर कर ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ऐसे समय किसोरीलाल का मन निपट निरक्षरों की भाषा पर उतर आने को होता है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वैसे भी सुबह से दिमाग भन्नाया हुआ था । बिजली का बिल इस बार दो हजार रुपए का आया था जबकि पडौसी शर्मा जी का सिर्फ तीन सौ रुपए । जबकि शर्मा जी के यहाँ सब्जी दूध चाय सब हीटर पर बनती है । तीन तीन कूलर चलते हैं और पानी की मोटर भी । किसोरीलाल जानते हैं कि बिजली सीमित ही खर्च करनी चाहिये । उनके यहाँ हीटर वगैरह भी नही है घर के हर सदस्य को यह ध्यान रहता है कि पंखा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">बल्ब भी जरूरत न होने पर बन्द कर देने चाहिये । फिर बिल में इतना अन्तर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आप रीडिंग वाले को कुछ देते नही हैं न </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">!" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दुकान वाले अग्रवाल ने बताया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शर्माजी हर माह उसके हाथ में पचास रुपए थमा देते हैं । मोहल्ले में सभी ऐसा करते हैं भला आप क्यों इतना अर्थभार व्यर्थ ढोते हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"--- </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पर किसोरीलाल आदत से मजबूर है । अपनी लीक छोड कर नई लीक पर चलना क्या आसान होता है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">खासतौर पर किसोरीलाल जैसे लोगों के लिये ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन इतने दिनों में धीरे--धीरे उसकी समझ में आने लगा था कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> व </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्यों</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> जैसे शब्द सडक पर बने गतिरोधक जैसे होते हैं जो सफर को लम्बा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कठिन व बोझल बना देते हैं व्यर्थ में ही । राह आसान नही रह जाती । उसके सामने किसी तरह निशान्त की फीस भरने की भी चिन्ता थी । सो उसने गुप्ता को भी किसी तरह मनाया और फिर पाँच सौ से तीन सौ तक उतारा । तब जाकर बिल मंजूर होकर किसी पंछी की तरह कोषालय की कैद से छूट कर उडा और स्कूल के ऑफिस में आकर फडफडाने लगा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आपको तो पता होगा कि आपका चेक आगया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">."----</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यह बात जिस समय चिरोंजी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">(</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चपरासी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ) </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ने किसोरीलाल को बताई तो किसोरीलाल को ऐसा लगा जैसे लम्बे इन्तजार के बाद किसी महत्त्वपूर्ण परीक्षा का वांछित परिणाम आगया है । चहकते हुए पूछा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अरे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आगया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कब आगया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ?"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">वह तो कल ही आगया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अच्छा</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ?"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उसे कुछ आश्चर्य भी हुआ । कल आगया तो अब तक बताया क्यों नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चलो भूल गए होगे । बाबू को बीस काम रहते हैं । अभी तो आज और कल का दिन है उसके पास । वह उल्लसित होकर कमलबाबू के पासगया ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल जी चेक आ तो गया है पर अभी साहब ने बैंक में डालने से मना किया है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कमल ने फाइलों में नजरें जमाए ही कहा । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">क्यों भाई </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अब क्या होगया </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?"---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरी लाल को लगा कि वह चलते</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चलते फिर सडक पर खुदे पडे गहरे गड्ढे में गिर पडा है साइकिल समेत । उसे निकालने में अब शायद कमलबाबू मदद कर सकें ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यह उन्ही से जाकर पूछो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कमल ने संवाद संक्षेप में ही खत्म करने के लहजे में कहा । तब वह जैसे गड्ढे में से अपने</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आप निकल कर बेजान सा प्राचार्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">कक्ष में गया । उन्होंने भी उसे देखते ही एकदम निरपेक्ष भाव से कह दिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">एक शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र बनवा लाओ ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ?"...</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। किसोरीलाल ऐसे चौंका मानो उसने यह शब्द पहली बार सुना हो । और इस अनजाने शब्द को समझने में ही उसकी सारी चेतना अटक कर रह गई हो ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">ss , </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">यानी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> '</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ऐफिडेविट</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">प्रिंसिपल ने समझाया</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">शादी की तारीख पहले की है पैसा बाद में मिल रहा है तो फिर काम कैसे चलाया गया । उसके लिये पैसा कहाँ से लिया । उसी का शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मुझे क्षमा करें सर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन अब शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र की क्या जरूरत है जबकि मैंने तो वैसा कही किया था जैसा आपने कहा था उसी तरह सारे कागजात पूरे करके दिये थे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">दिये थे लेकिन कागजात के अनुसार तुम्हारे बेटे की शादी होनी थी </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">20 </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जून को और अब तारीख होगई हैं </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">10 </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जुलाई । अब तुम शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र नही पेश करते तो जाहिर है कि तुम्हें पैसों की अब जरूरत नही । लिहाजा सारा फण्ड वापस क्यों न कर दिया जाय </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">!" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सर</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">। आप तो जानते हैं कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..." </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरी के दिमाग में जैसे किसी ने मिक्सर चला दिया । सारे तर्क </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">सवाल</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जबाब गड्ड</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मड्ड होगए । कौनसी बात अलग करके पूछे । चालाकी और झूठ से भरे मामलों में किसोरी की बुद्धि की सारी खिडकियाँ </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आटोमैटिकली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> बन्द हो जातीं हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">जाने क्यों किसोरीलाल उन्मुक्त होकर किसी खुशी का अनुभव नही करपाता । राह में जाने कहाँ से बडे शिलाखण्ड आकर अड जाते हैं । शुरु से ही उसके साथ ऐसा होता रहा है । निशान्त की सफलता को भी वह अभी तक निर्बाध महसूस नही कर पाया है । फीस भरने के लिये रुपयों का इन्तजाम करने की समस्या</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">भविष्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">निधि से पैसा निकालने के आधार की समस्या </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उसे स्वाकृत कराने की समस्या और अब यह शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र की नई समस्या । आखिर शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र किस बात का । क्या सचमुच शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र इतना आवश्यक है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">साहब गंभीरता से बोले</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">भाई</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">ऋण लिया है तो उसे चुकाने के लिये भी तो धन चाहिये । कि नही </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">?</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"> इसे यों समझो कि पुत्र के विवाह तक धन प्राप्ति न होने के कारण अमुक व्यक्ति से तुमने ने ऋण लिया । अब उसे चुकाने के लिये धन की आवश्यकता है अतः धन का शीघ्र भुगतान किया जाय । यही शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र चाहिये । बिना उसके मैं भुगतान नही कर सकता । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलाल को लगा कि बाल्टी घाट तक आते</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आते फिर से छूट गई है । यह हताशा की पराकाष्ठा थी । निशान्त को दो दिन बाद ही रुडकी जाना है । फीस के लिये कहाँ से पचास हजार लाकर दे । यह एक और फर्जी काम । अब शादी के लिये नही किसी का ऋण चुकाने के लिये शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र बनवा लो । आखिर और कितने पापडबेलने होंगे अपने ही पैसे के लिये </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">और अब तो इतना समय भी नही है । आखिर ....</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">किसोरीलील के मन में एक बार फिर दूध का सा उफान आया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लेकिन पच्चीस साल की नौकरी में अब किसोरीलाल इतना तो समझ गया है कि जो उफान आग को ही बुझा दे वह नुक्सान दायक है । अगर किसी अहित से बचना है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अपना काम बनाना है और शान्ति से नौकरी करनी है तो अधिकारी की हाँ में हाँ कहनी ही पडेगी । चाहे अधिकारी रात के घुप्प अँधेरे में भी दिन कहे तो भी दिन ही कहो । पहले ऐसे दो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चार अवसर आ चुके हैं जब थोडा सा भी विरोध जताने पर </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">(</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चाहे वह उचित व आवश्यक ही क्यों न हो</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हफ्तों तक उसे प्रिंसिपल का कोप सहना पडा है । उसके हर काम में मीन</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेख निकाली जाती थी । थोडा लेट होजाने या डायरी न भर पाने के लिये उसे सबके सामने बेइज्जत किया जाता था । छुट्टी लेने के नाम उसे बीस हजार हर माह फोकट में लेने का ताना दिया जाता था और गजब यह कि हाँ जी</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हाँ जी कहने वालों की पलटन में उसका कुछ भी पलट कर कहना वैसा ही आलोच्य हो जाता था जैसा कस्बाई मध्यम परिवार में नई बहू का सूट पहन कर बाहर निकलना । सो उसने खुद को थोडा बदल लिया है । इसके अलावा उसके पास और कोई चारा जो नही था । फिर अब तो उस धन राशि का सवाल था जो पके आम की तरह टहनी में लटकी थी । बस जरा हिलाने की देर थी और जिसके ऊपर ही निशान्त के नए जीवन का आरम्भ टिका था । परिस्थितियाँ आदमी को साँचे में ढाल ही देतीं हैं । इसलिये उसने उफान पर तुरन्त पानी के छींटे मार दिये । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">अब तो शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र बनवाने के लिये इतना समय भी नही है सर । कल शनिवार है और परसों तो हमारा रिजर्वेशन है । अब तो आप ही मेरी नाव को घाट पर ला सकते हैं । आपका बडा एहसान होगा । सदा आपका आभारी रहूँगा </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">" <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">इसके बाद प्राचार्य कक्ष में पन्द्रह मिनट तक एक गोपनीय परिचर्चा हुई । एक कर्मचारी की कर्त्तव्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">संहिता को ही लेकर साहब ने किसोरीलाल को अनेक उपदेश और फिर कुछ निर्देश दिये गए । किसोरीलाल ने साहब के वे निर्देश सिर माथे लिये । साहब ने चिरोंजी को बुला कर चेक तुरन्त बैंक में डालने को कह दिया । अब किसोरीलाल को व्यर्थ धक्के खाकर शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र बनवाने की कतई जरूरत नही थी । नौकरी के सबसे आवश्यक व महत्त्वपूर्ण शपथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पत्र पर उसने हस्ताक्षर जो कर दिये थे । और किसोरीलाल जैसे लोगों के लिये यह् एक </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">'</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">फाइनल</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">पार्ट</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">' </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">हुआ करता है । </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: large;">------------------------------------------------------<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<o:p><span style="font-size: large;"> </span></o:p></div>
</div>
<div>
<br /></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com13tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-88963783646984032172011-11-25T02:09:00.000-08:002015-01-03T05:50:02.349-08:00पहली रचना<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10;">26 नवम्बर 2011</span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10;">आज प्रशान्त (बडा बेटा ) का जन्म-दिन है । यहाँ यह कहानी पूरी तरह तो नही पर काफी कुछ उसी पर केन्द्रित है । वैसे पन्द्रह साल पहले लिखीयह कहानी(राज्यशिक्षा केन्द्र भोपाल)पलाश में प्रकाशित होचुकी है । फिर भी आप सबके साथ इसे एक बार और बाँट कर और आपकी टिप्पणियाँ पाकर मुझे अच्छा लगेगा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">----------------------</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">----------------------------------------------------------------------------------------------------------</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">आदिकवि वाल्मीक ने अपना प्रथम छन्द</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मा निषाद प्रतिष्ठां </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">..." </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">जितनी करुणा व संवेदना से लिखा होगा उतनी ही कि शायद उससे भी अधिक संवेदना उसकी उस पहली रचना का आधार रही होगी जो इस बात का सशक्त प्रमाण थी कि तीन साल का बच्चा किसी बात को न केवल गहराई से अनुभव करता है बल्कि उसे पूर्णता के साथ व्यक्त भी कर सकता है ।किसी भी रचना की पूर्णता व सार्थकता इसमें होती है कि रचनाकार की संवेदना व अनुभूति को पाठक भी उतनी ही तीव्रता व आत्मीयता से महसूस कर सके । और मैं इसी आधार पर उसकी उस पहली रचना को अद्वितीय कह सकती हूँ क्योंकि उसे पढकर मुझे जिस वेदना व सह</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अनुभूति का परिचय हुआ वह इससे पहले कभी किसी रचना को पढ कर नही हुआ । उसकी पहली व मौलिक अभिव्यक्ति मेरे जीवन का सर्वाधिक मार्मिक व अविस्मरणीय प्रसंग है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">वह यानी गुल्लू हर पहली सन्तान की तरह ही मेरी खुशियों आशाओं व अपेक्षाओं का केन्द्र था । इसलिये उसके जन्म से ही </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">जन्म से क्यों जन्म के कई महीनों पहले से ही मैं उसके सुनहरे भविष्य की कल्पनाएं व योजनाएं संजोने लगी थी । कि किसतरह मुझे उसकी शिक्षा के लिये सजग व प्रतिबद्ध रहना होगा । अधिक अपेक्षाएं मनुष्यको कुछ निर्मम भी बना देतीं हैं । यही कारण था कि जैसे ही उसने बोलना सीखा </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मैं उसकी पहली शब्दावलियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-- '</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">माम्मा</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पाप्पा</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">दाद्दा</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">' --</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">आदि के स्वर</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">माधुर्य में डूबने की बजाय उसे </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">'</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अल्फाबेट</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">' </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">व बारहखडी के अक्षर रटाने की कोशिश करने लगी थी । वह भले ही मेरे बाल पकड कर खींचने व किलकारियाँ भरने में मस्त होता </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मैं उसका ध्यान जबरन ही चित्रों की ओर ले जाकर रटवाती</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बेटू देखो चिडिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ss </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">हाथी</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ss </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">उल्लू</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">sss ..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मेरे बार</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बार दोहराने पर जब वह एक बार भी बोलता</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">आ</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">s</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ती</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ss, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अल्लू</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">.ss".</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">तब चाँदनी के हजारों फूल मेरे मन में खिल जाते थे । वास्तव में मैं उसे स्कूल भेजने से पहले अच्छी तरह पढना</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">लिखना व गिनती</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पहाडे तथा छोटे</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">छोटे सवाल सिखा देना चाहती थी । मेरा विचार है कि प्रारम्भ से ही यदि बच्चे का भाषा व गणित ज्ञान सुदृढ व व्यापक हो तो पढाई उसके लिये कभी बोझिल व उबाऊ नही होसकती । अध्यापन के तीस वर्षों के अनुभव से कह सकती हूँ कि पढाई से अधिकांशतः वे ही बच्चे जी चुराते हैं जिनका भाषा ज्ञान कमजोर होता है । जब शिक्षा का माध्यम ही कमजोर होगा तो सीखना आसान कैसे हो सकता है । यह बात अलग है कि सिखाने की सही उम्र भी होनी चाहिये । खैर</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">..<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">जब वह चलने व दौडने लगा तो प्रायः मेरी बातों को अनसुनी कर देता था । गिनती या बारहखडी रटने की बजाय वह गिलहरियों के पीछे दौडना व उन्हें बुला</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बुला कर दाने डालने में ज्यादा दिलचस्पी लेता था । मैं कई प्रलोभनों से उसे आकर्षित करती थी पर उस समय हैरान हो जाती जब वह मेरे प्रलोभनों को सिरे से नकार देता कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, "</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मुझे राजा बनना ही नही है । राजा बनने से क्या होगा </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">!" </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">या कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मुझे सपनों में जाना ही नही है मैं तो मामाजी के साथ नहर के किनारे सारस का जोडा देखने जाऊँगा ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">यही नही मेरी बात मानने के लिये वह खुद भी शर्तें रखने लगा कि </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">'</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">गिनती याद तब करूँगा जब मुझे एक कहानी सुनाओगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">" </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">या </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">आ ई लिखनेके बाद मुझे हरगोविन्द काका के घर मुर्गियाँ व चूजे दिखाने ले जाओगी न </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">?"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">गीत सुनाने के नाम पर जब मैं अपनी चतुराई का इस्तेमाल करते हुए बारहखडी को ही सस्वर गाती</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">----"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">कमल का </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">'</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">क</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">'ss </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">खरगोश का ख</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ss...</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">गमला का ग</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ss.....</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">यह भी कोई गाना है </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">!"---</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">वह पाँव पटकने लगता था ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मैं हैरान होकर उसढाई साल के बच्चे को देखती । हम जब बच्चे थे तब हमें अपनी पसन्द</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">नापसन्द बताने का मौका कहाँ मिलता था । जो पिताजी ने कह दिया सो कह दिया । हमें तो उसका पालन करना ही थो । </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">चलो मेरी मेहनत रंग लाई । वह मात्रा लगे व्यंजनों से शब्द बना कर पढने लगा</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">म पर ए की मात्रा तो मे</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">s '</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ल</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">' </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पर आ की मात्रा तो ला</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">s </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">। मे</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">s..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ला</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">s.. </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मेला</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ss </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">उन्ही दिनों का एक रोचक प्रसंग है । हम छोटी लाइन वाली गाडी से ग्वालियर आ रहे थे । बीच में एक छोटा सा स्टेशन पडता है जहाँ के पेडे उन दिनों बहुत प्रसिद्ध थे । छोटी लाइन से यात्रा करें और सुमावली के पेडे न खरीदें ऐसा बहुत ही कम होता था । गुल्लू को मीठा खाना बेहद पसन्द रहा है । सो वह हमेशा सुमावली आने की प्रतीक्षा करता था ।और मैं उसे अक्सर यह कह कर टाल देती कि बेटा अभी वह स्टेशन</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">आया नही है । बाद में वह पूछता रहता मम्मी सुमावली कब आएगा और मैं उसे किसी तरह बहला देती । वास्तव में मैं उसे ज्यादा मीठा खाने से बचाना चाहती थी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">उस बार भी जैसे ही गाडी रुकी वह चिल्लाया</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मम्मी</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"> ! </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पेडे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">" <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बेटा अभी वह स्टेशन नही आया । इसके बाद आएगा । तब खरीदेंगे पेडे । मैंने उसे समझाया । </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ए</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">...</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">गुल्लू ने बडी</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बडी आँखें शिकायत से भर कर तरेरीं</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">---</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मुझे उल्लू बना रहीं हैं । देखो वो लिखा है </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">सु</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मा</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">व</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">ली</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">सब लोगों ने आश्चर्य से नन्हें गुल्लू को देखा और मैंने गर्व तथा पुलक के साथ</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अच्छा तो जनाब पढना सीख गए ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अपने अक्षरज्ञान से वह खासा उत्साहित था । रास्ते में दीवार </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पोस्टर </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बोर्ड आदि पर कुछ भी लिखा होता वह पढने के लिये रुक जाता और जब तक जोड जोड कर उसे पढ नही लेता आगे नही बढता । हमें उसके साथ रुकना पडता था । पर मजे की बात यह है कि मुझे भी उसी से पता चला कि यह स्थान </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">'</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">जीवाजी</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">चौक</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">' </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">कहलाता है या उस मार्ग का नाम </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">'</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">महारानी लक्ष्मीबाई मार्ग</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">' </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">है । हमने कभी यों ध्यान दिया ही नही था । भाषा</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">आन के दो प्रारम्भिक स्तरों </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पढना व लिखना</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">में से पढना तो उसने सीख लिया था । अब उसे लिखना सीखना था जो उसकी रचनात्मकता का प्रारम्भ था ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">लिखना सीखने में उसे कुछ कठिनाई हुई । पहली बात तो यह कि मैं जब भी उसे कुछ लिखाने बैठती उसकी जेब में कोई न कोई समस्या जैसे तैयार रखी ही रहती थी जिसे वह तुरन्त निकाल देता था । जैसे स्लेट नही मिल रही </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बत्ती नही है । उसी समय पर उसे खास तौर पर प्यास या पेशाब लगती थी । कभी कान में खुजली होती तो कभी पेट में मरोड । यह सब नही होता तो वह लिखना छोड मेरी गोद में लेटे मुन्नू को देख चीख उठता</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मम्मी </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">देखो भैया मेरी ओर हँस रहा है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अपने भाई के लिये यह मुग्धता मुझे अच्छी लगती अगर किसी दूसरे समय में होती । पढाई के बीच उसकी यह हरकत मुझे जूते में आगए कंकड की तरह अखरती थी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">'</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">इ</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">' </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">लिखने में उसने काफी समय लिया । जब मैं उसे बताती कि बेटा पहले यूँ नीचे की ओर छोटी सी लाइन बनाओ फिर बत्ती को बाँई तरफ लेजाकर दाँई ओर घुमाओ और फिर बाँई ओर लाकर एक गाँठ लगा कर पूँछ सी निकाल दो यूँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">....</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">। पर वह बत्ती को मनमाने तरीके से बाँए</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">दाँए घुमाता ही जाता साँप की तरह लहराते हुए तो मेरा सब्र का बाँध टूटने सा लगता था । और न चाह कर भी मेरे हाथ उसके बालों या गालों तक पहुँच ही जाते थे । फिर तो उसकी उँगलियाँ जैसे हडताल पर चलीं जातीं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">इ के बाद उसने सारे अक्षर जल्दी सीख लिये ।सीख ही नही लिये वह अक्षरों से नए सन्धान करके मुझे बताता</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--" </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">देखो मम्मी र से स </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">श</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">य</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">थ भी बन जाते हैं । च को उल्टा करो तो ज बन जाता है ।और ड से इ भी बनालो और चाहो तो ह भी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">" <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">हाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">..</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">हाँ ठीक है </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--" </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मैं मन ही मन खुश होकर भी प्रकट नही करती थी । भय था कि कहीं प्रशंसा से वह आगे चलना ही भूल जाए । उस समय तो याद ही नही रहता था कि हम खुद प्रशंसा के लिये कैसे लालायित रहते थे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अब मैं उसे शब्द और वाक्यों तक जल्दी पहुँचाना चाहती थी । पर मैंने पाया कि अब वह घर से बाहर निकल कर खेलने में ज्यादा रुचि लेने लगा है । उसका मन कभी पेड में अटकी पतंग में उलझा रहता तो कभी मदारी या फेरी वाले के पीछे जाने में रमा होता । उसे रोकने के लिये मुझे कई बार पुकारना पडता था । मेरे पिताजी कहते थे कि अगर बच्चा एक आवाज पर नही रुका तो कैसा अनुशासन </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">! </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मेरे विचार से आगे बढने और अपना लक्ष्य पाने के लिये अनुशासन सबसे ज्यादा जरूरी है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">एक दिन की बात है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मैंने मुन्नू को नहला</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">तैयार कर पलंग पर सुला दिया । और गुल्लू से वहीं बैठ कर भाई को देखने व गिनती</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पहाडे याद करने की कह कर कपडे धोने चली गई । लगभग पन्द्रह मिनट बाद ही मैं किसी काम से आई तो देखा कि मुन्नू रो रहा था और गुल्लू महाशय का कहीं अता</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पता नही था । कापी नीचे बिखरी पडी थी । तलाश करने पर पता चला कि वह पडौस में मुन्ना के घर में है । वहाँ जाकर देखा । गुल्लू कुछ बच्चों के साथ डलिया में रखे कछुआ के बच्चे को देखने में तल्लीन था । मेरा गुस्सा हाइड्रोजन भरा गुब्बारा होगया । मुन्ना जैसे अनपढ लडकों की संगत वैसे ही मुझे जरा भी पसन्द नही थी । पर मुझे इससे ज्यादा उसकी उच्छ्रंखलता व अनुशासनहीनता अखर गई । अभी से यह मनमानी करेगा तो आगे क्या करेगा । मेरी बात पर दस मिनट तक कायम नही रह सका । माँ की बात में कोई वजन ही नही है </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">! </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">अभी से आ रही यह लापरवाही आगे क्या रूप लेगी ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">बस मैंने वही उसे तीन</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">चार थप्पड कस कर लगाए और घसीटती हुई उसे घर लाई । </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">"</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">आज तेरा खाना</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पीना बन्द । और दस तक पहाडे याद भी करने हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">" --</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">यह कह कर मैंने उसे कमरे में धकेल दिया । और काम में लग गई । थोडी देर बाद इस बात को भूल भी गई । याद रखने लायक बात भी क्या थी । बच्चा गलती करेगा तो सजा तो देनी ही होगी । डाँटना तो पडेगा ही । वरना वह गलती को दोहराएगा । अपने आसपासके माहौल व पिताजी से मैंने यही सीखा था कि सफल माता</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पिता वही हैं जो बच्चे को उँगली के नही आँख के इशारे पर चलाएं । इसके लिये जो भी उपाय थे</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">---</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">डाँट</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">फटकार</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">मार</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">पीट</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">डराना</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">धमकाना</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">सब जायज़ थे ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">एक घंटे बाद मैंने उसे बुलाया और यह कह कर कि आइन्दा ऐसी लापरवाही मत करना </span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">उसे खेलने की छूट दे दी । यही नही मुस्कराकर उसके गाल भी थपथपाए । ऐसा करके मैंने एक माँ का वात्सल्य भी जता दिया । मैंने तयकिया कि आज उसे अपने साथ ही सुलालूँगी । डाँट के बाद थोडा प्यार भी तो जरूरी है न । ऐसा सोचकर मैं बेशक एक अनुशासनप्रिय माँ होने की गरिमा महसूस कर रही थी । एक सजग और सक्रिय माँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">...</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">।</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">लेकिन जब मैं शाम को कमरे में झाडू लगाने गई तो वहाँ मेरी सारी सजगता</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">सक्रियता</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">उदारता ममता वात्सल्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">--</span><span lang="HI" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">सबको जैसे लकवा सा मार गया । सफलता का अहसास गर्म तवे पर पडी बूँद की तरह छनक गया । कमरे के फर्श पर एक वाक्य लिखा था । मुझे ऊँचाई से धकेलता हुआ सा वाक्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: 'Mangal', 'serif'; font-size: 10; mso-ansi-language: EN-US;">---</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12;">"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12;">मम्मी मुझे बहुत मारती हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12;">"<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">फर्श पर लिखी उसकी इस पहली अभिव्यक्ति ने मुझे किसी संगीन अपराधी की तरह कठघरे में खडी कर दिया । यह महज एक वाक्य नही था । एक पूरा दस्तावेज था </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">उसके प्रति मेरी निर्ममता का </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेरी संवेदनहीनता का । शिकायत थी एक बेटे की</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">--</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">-एक माँ की हृदयहीनता के प्रति और एक विरोध भी था एक मासूम बच्चे का अपने प्रति हुए अन्याय के लिये कि क्या कछुआ देखने जाना या पतंग को पेड से उतारना इतना बडा अपराध है कि उसके लिये ऐसी कठोर सजा दी जाए ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मुझे लगा कि फर्श ही नही दीवारों</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">छत</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आँगन </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गली</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">,..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">धरती </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">..</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आकाश और मेरी चेतना व अनुभूति के चप्पे</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">चप्पे में एक ही वाक्य गूँज रहा है </span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">---"</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मम्मी मुझे मारतीं हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">....</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मम्मी मुझे मारतीं हैं ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;">"</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">लिखित शब्द इतने असरकारक होते हैं मुझे पहली बार महसूस हुआ । पहली बार कुछ पढ कर हृदय में वेदना का ऐसा ज्वार उठा कि सारी सीमाएं तोड कर बह निकला । और बहता ही रहा । जाने कितना कुछ बह गया उसमें ।<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">आज भी गुल्लू की उस पहली रचना की स्मृति मेरे अन्दर एक वेदना व अपराध बोध भर देती है ।</span><span lang="EN-US" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 10;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com13tag:blogger.com,1999:blog-2294208973076847811.post-78493988302532073682011-09-05T09:55:00.005-07:002023-09-05T22:05:29.214-07:00चुनौती<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
शिक्षक-दिवस पर हर निष्ठावान् शिक्षक को समर्पित सन् 2004 में लिखी गई यह कहानी मेरे ताऊजी स्व.श्री भूपसिंह श्रीवास्तव के शिक्षकीय जीवन की सच्ची घटना पर आधारित है । वे बच्चों को समझने व समझ के साथ पढाने में अपने छोटे भाई एवं मेरे पिताजी स्व.श्री बाबूलाल श्रीवास्तव से भी दो कदम आगे थे । ऐसे शिक्षक विरले ही हुआ करते हैं । वैसे यह कहानी पलाश ( रा.शि.के.भोपाल) में प्रकाशित हो चुकी है । लेकिन आप सबके पढे बिना शायद मेरा (एक अनौखे शिक्षक से परिचय कराने का ) उद्देश्य अधूरा ही है । <br />
---------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
<span style="font-size: large;">बिलौआ के प्राथमिक विद्यालय का यह प्रसंग लगभग पैंतालीस वर्ष पुरानी है । नए मास्टर साहब को वहाँ आए तीन साल ही हुए थे । पर इतने दिनों में बिलौआ ही नही आसपास के पूरे इलाके में उजाले की तरह फैल गए थे । इसके कुछ खास कारण थे । </span><br />
<span style="font-size: large;">एक तो यही कि जहाँ पहले स्कूल में मुश्किल से बीस--पच्चीस बच्चे दिखाई देते थे , अब बच्चे स्कूल में समाते नहीं थे । जबकि उन दिनों आज की तरह स्कूल में बच्चों के लिये भोजन, किताबें, साइकिल या अनेक छात्रवृत्तियों जैसे प्रलोभन नही थे । स्कूल भेजना और पढ़ना अभिभावकों और उनके बच्चों की गरज़ हुआ करती थी । फिर भी नए मास्टर साहब के आने पर यह हुआ कि बच्चे स्कूल के लिये दौड़े चले आते थे । लोग हँसकर कहते थे--</span><br />
<span style="font-size: large;">"भैया यह कैसी बात हुई कि पहले हमारे बच्चे स्कूल जाने के नाम से रोते थे और अब जाने के लिये रोते हैं ! और तो और छुटके--मुटके सब मचलते हैं कि हमें भी स्कूल में भर्ती करादो ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"पर कैसे कराएं ? मास्टर साब तो कहते हैं कि उमर कम है ।" </span><br /><span style="font-size: large;">भूपसिंह जी ऐसे पहले शिक्षक थे जिन्हें लोग 'मास्टर साहब' कहते थे । मास्टर के साथ साहब लगाने का सम्मान पहले किसी को नही दिया था गाँव वालों ने ।</span><br />
<span style="font-size: large;">तीन साल में मास्टर साहब ने सचमुच स्कूल की काया ही पलट दी थी । स्कूल के जिस प्रांगण में धूल उड़ती रहती थी ,वहाँ हरी भरी क्यारियाँ मुस्करा उठी रंग-बिरंगे देशी विदेशी फूलों से प्रांगण जगमगा उठा । वे अच्छे चित्रकार भी थे सो उन्ही के बनाए चित्रों से दीवारें जैसे बोल उठीं । बच्चों को अक्षर ज्ञान वे बोर्ड पर खुद चित्र बनाकर कराते थे इसमें बच्चों को सीखने में आसानी होती थी . रुचि और कौतूहल तो था ही . मिट्टी से कौड़ियाँ और फलों सब्जियों की आकृतियाँ बनवाकर वैसे ही रंग भरवाते थे .अध्यापन में रुचि पैदा करने में वे बहुत कुशल थे . बच्चों को लगता ही नहीं था कि वे कुछ कठिन सीख रहे हैं . यही नहीं , प्रांगण के कोने में एक कुँआ जो सालों से अधूरा पड़ा पुरने लगा था ,उसे मास्टर साहब ने खुद ही ,खुदाई करके गहरा करना शुरु किया तो गाँव वाले भी उनके साथ आगए . जब कुँआ में मीठे पानी के स्रोत फूट पड़े तो बच्चों के लिये पानी की समस्या खत्म होगई . इससे मास्टर साहब का सम्मान और बढञ गया ।</span></div><div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><span style="font-size: large;"> उनकी पढ़ाई केवल किताबों तक ही सीमित नही थी . </span><span style="font-size: large;">पढाई के साथ--साथ अनेक लुभावने कार्यक्रम नाटक ,गीत ,भाषण , चित्रकला व मूर्तिकला का अभ्यास और ऐसी बहुत सी गतिविधियाँ थी जिन्हें देखने गाँव के लोग भी आजाते थे और गतिविधियों को कौतूहल से देखते रहते थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">वे अच्छे अध्यापक होने के साथ सरल संवेदनशील कलाकार व सहृदय इन्सान भी थे । बातों-बातों में मिट्टी से कोई जीवन्त मूर्ति बना देना , रंगों से बोलते हुए से चित्र खींच देना या किसी भी विषय पर कविता लिख देना उनके लिये मामूली बात थी । इलाके भर में कोई झाँकी ,पर्व उत्सव उनके बिना नही होता था । </span><br />
<span style="font-size: large;">यही नही वे जादू के खेल भी बड़ी सफाई से दिखाते थे । पानी छिड़क कर आग लगा देना, डमरू की ताल पर टब में तैरती चिड़िया को नचाना , कागज खाकर मुँह से माला निकालना जैसे खेल वे खूब दिखा सकते थे । </span><br />
<span style="font-size: large;">भारत--चीन युद्ध के समय अधिकारियों के आग्रह पर उन्होंने ऐसे ही जादू के खेल दिखा कर रक्षा-कोष के लिये कुछ धनराशि भी भेजी थी जिसे वे आग्रह करने पर ही बड़े संकोच के साथ बताते थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">स्कूल के बाद मास्टर साहब कुछ देर के लिये सरपंच जी की चौपाल पर जरूर बैठते थे और मनोरंजक किस्सों के साथ अनपढ़ लोगों को भी कुछ पढ़ना-लिखना सिखाते थे ।</span><br />
<span style="font-size: large;">उस शाम को भी मास्टर साहब अपने पूर्व विद्यालयों के कुछ प्रसंग सुना रहे थे और लोग बड़े आदर से सुन रहे थे । तभी देवकच्छ का कासीराम वहाँ से गुजरा पर </span><span style="font-size: x-large;">मास्टरसाहब की बातें सुनने के लिये </span><span style="font-size: x-large;">रुक गया लगा । जब बातों का सिलसिला खत्म होने लगा तो वह फटे दूध जैसी मुखाकृति बना कर बोला--"मास्टर साब की तारीफ तो म्हन्ने भी भौत सुनी है पर हम तौ सच्ची तब मानें जब वे हमाए मौड़ाय (लड़के को) पढ़ाइकें दिखावें ।"</span></div><div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span style="font-size: large;">"बहुत बड़ी बात कहदी तैने कासीराम ।"---सरपंच बोले ---"तैने स्याद(शायद) हमाए मास्टर साब कौ हुनर नईं देख्यौ है . अब तेरे मौड़ा कों घर पढ़ाइवे तो जाएंगे नही मास्टर साब ? तू उसे 'इसकूल' में तो ले आ । तब तेरौ मौड़ा नईं पढ़ै फिर मजे में कहियो जे बात ।" </span><br />
<span style="font-size: large;">मास्टर साहब ने संक्षिप्त सी मीठी मुस्कराहट के साथ कासीराम को देखा ---"काशीराम जी कितना बड़ा है तुम्हारा बेटा ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"होगा माड़साब ,आठक साल का ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"कभी कही स्कूल में भेजा है उसे ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"एक बार नही चार चार बार नाम लिखा चुका हूँ साब । पर एक या दो दिन से जादा कहीं नही टिक पाया ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"कोई बात नही । तुम कल अपने बेटे को हमारे पास ले आना ।---मास्टर जी ने आत्मीयता से कहा पर कासीराम ने अपना माथा पीटा---"लेउ !मैं ही उसे ला सकता तो फिर कौनसी 'दिक्कित' थी । स्कूल के नाम से चार-चार हाथ उछलता है । उसका मन तो भैंस चराने में लगता है बस । पर मेरी 'अवलाखा' (अभिलाषा) है कि वो चार 'आखर' सीख जाए । मास्टर साब 'जिनगीभर' तुम्हारा पानी भरूँगा ,बस जसमन्त को अपने 'कबजे' (अधिकार)में ले लो ।"--कासीराम कहते-कहते भावुक होगया । मास्टर जी ने उसका कन्धा थपथपाते हुए कहा----</span><br />
<span style="font-size: large;">"काशीराम भाई चिन्ता मत करो तुम्हारा बेटा स्कूल भी आएगा और पढ़ेगा भी ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">मास्टरजी ने बड़े विश्वास के साथ कह तो दिया लेकिन जसमन्त से हुई पहली भेंट में ही मास्टर जी को अहसास होगया कि बात उतनी आसान नही है जितनी वे समझ रहे थे । </span><br />
<span style="font-size: large;">कासीराम से बात होने के अगले ही दिन वे सुबह-सुबह देवकच्छ जा पहुँचे । आखिर यह एक पिता की भावनाओं व एक शिक्षक के संकल्प का सवाल था । </span><br />
<span style="font-size: large;">देवकच्छ व बिलौआ में लगभग दो कि.मी. का फासला है । कासीराम उन्हें गाँव के बाहर ही मिल गया । उसके साथ जो लड़का खड़ा था उसे देखकर मास्टर जी को यकीन होगया कि यही है जसमन्त । जो पिता की पकड़ से छूट कर भागने की फिराक़ में लगता था । </span><br />
<span style="font-size: large;">एक नजर में ही जसमन्त एक बेहद लापरवाह लड़का दिखता था । मैल व खुश्की से फटे खुरदरे से गाल, कार्तिक माह में पकी सूखी घास जैसे रूखे बाल, सूखे पोखर की दरारों जैसी फटी एड़ियाँ और गुड़हल के फूल की याद दिलाने वाले लाल होठों के बीच पीले दाँत और मनमौजीपन से भरी बेधड़क सी नजरें । उसके नथुने ठसाठसभरे हुए लगते थे क्योंकि साँस लेने के लिये वह बार बार मुँह खोल रहा था । जाहिर है कि कासीराम उसे बिस्तर से उठा लाया था और शायद खेतों की ओर ले जा रहा था ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"जसमन्त बेटा ! ये अपने मास्टर साब हैं ... बहुत अच्छे हैं । बड़े प्यार से पढ़ाते हैं । तुझे भी पढ़ाएंगे । इनके पाँव छू ।"--कहते हुए कासीराम ने मास्टर जी के पाँव छुए । </span><br />
<span style="font-size: large;">पाँव छूने की तो बात ही कहाँ थी , जसमन्त ने तो उपेक्षा भरी नजरों से मास्टर जी को देखा और फिर उँगली से संकेत करता हुआ उपहास के साथ बोला---"ऐं कक्का ! मुझे 'जे (ये) पढ़ाएगी ? जे'..!!" और हाथ छुड़ा कर भाग गया । </span><br />
<span style="font-size: large;">कासीराम लज्जित सा खड़ा रह गया । मास्टर जी ने उसका कन्धा थपथपाकर सान्त्वना दी और अपने स्कूल पर आगए । रास्ते भर जसमन्त का वाक्य उनके दिमाग में गूँजता रहा । गुम्बद में घंटे की आवाज की तरह ---"मुझे जे पढ़ाएगी जे..!" </span><br />
<span style="font-size: large;">उनके लिये जसमन्त ने 'पढ़ाएंगे' की जगह 'पढ़ाएगा' ही नही 'पढ़ाएगी' का प्रयोग करके अपनी प्रौढ़ता व महत्ता तथा मास्टर जी की नगण्यता व निरीहता की घोषणा बड़े विश्वास से करदी थी । जाहिर है कि स्नेह ,आत्मीयता व बहलाव जैसे जिन शब्दों पर उन्हें बड़ा भरोसा था, जसमन्त के लिये तुच्छ व प्रभावहीन सिद्ध हो जाने वाले थे । </span><br />
<span style="font-size: large;">जो खुद को पहले से ही परिपूर्ण माने ,कुछ जानने व सीखने की जरूरत न समझे उसे सिखाना पढ़ाना निश्चित ही कठिन होता है पर इसीलिये हताश होकर पीछे हट जाना भी तो मास्टरजी को स्वीकार नही था । बल्कि अब तो उन्होंने इस विषय में ज्यादा सोचना शुरु कर दिया था। ऐसी बातों के विषय में जो जसमन्त को लुभा सकें । </span><br />
<span style="font-size: large;">इसके लिये उन्होंने स्कूल के बच्चों की भी सहायता ली । वे सब जसमन्त को सुना-सुना कर कहते थे--" सुनो भैया , हमारे स्कूल में तो रोज मजेदार कहानियाँ सुनाई जातीं हैं । चना--रेवड़ी और गोली बिस्कुट बाँटे जाते हैं ।"</span></div><div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><span style="font-size: large;">"अ..र्..रे हाँ , वहाँ घूमती हुई धरती भी तो है । हमें तो यह भी पता चल गया है कि दिन रात क्यों होते है है ना रज्जन !</span></div><div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><span style="font-size: large;">"और नहीं तो क्या ..स्कूल में बहुत सारे चित्र और खिलौने हैं । गुरुजी हमें बाइस्कोप में ताजमहल ,इण्डियागेट और कुतुबमीनार भी दिखाते हैं ,जो भी देखना चाहेगा , उसे गुरूजी दिखा देंगे ..।" </span><br />
<span style="font-size: large;">"गुरूजी दिखा देंगे .</span><span style="font-size: x-large;">"</span><span style="font-size: x-large;">--जसमन्त ने मुँह विचकाकर कहा - तो क्या करें ! बैंड बजवाएं कि ढोल पीटें..।"</span></div><div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span style="font-size: large;">इन तरीकों का जसमन्त पर जब कोई प्रभाव न हुआ तो मास्टर जी ने देवकच्छ वाले रास्ते से अपने गाँव जाना शुरु कर दिया । शायद ज्यादा सम्पर्क में आने पर उससे निकटता बने । </span><span style="font-size: large;">कई बार दूर से जो दिखता है वास्तव में होता नही है । और जो होता है प्रायः दूर से दिखता नही ।</span><br />
<span style="font-size: large;">लेकिन दूसरे ही दिन जब वे देवकच्छ के खलिहानों से गुजर रहे थे , एक सनसनाता कंकड़ उनके माथे को छूता हुआ निकल गया । बस बच ही गए । हल्की सी खरोंच आई और खून चिलमिला आया । गाँव वालों के लिये और खासतौर पर कासीराम के लिये यह बड़े अफसोस की बात थी । </span><br />
<span style="font-size: large;">उसने विश्वास के साथ कहा ---मास्टर साहब जसमन्त के सिवा यह काम कोई कर नहीं सकता । मैंने आज उसकी चमड़ी न उधेड़ी तो मेरा नाम कासीराम नही ।" </span></div><div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><span style="font-size: large;">लेकिन मास्टर जी ने यह कह कर </span><span style="font-size: x-large;">सबको शान्त कर दिया </span><span style="font-size: x-large;">कि उनके व जसमन्त के बीच किसी को आने की ज़रूरत नहीं . अगर कोई आय़ा तो ठीक नही होगा , ।</span></div><div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span style="font-size: large;">इसके बाद भी छुटपुट घटनाएं होतीं रही जैसे कि कभी उनकी साइकिल पर गोबर लगा होता । कभी टायर में कील ठुकी होती । और तो कभी उनके रास्ते में काँटों व पत्थरों का अम्बार (ढेर)लगा होता । मास्टर जी देखते और सिर्फ मुस्करा कर रह जाते । पर लगातार मिल रही असफलता उन्हें व्यग्र भी बनाए थी । रात में उसके वाक्य--'जे पढ़ाएगी मुझे 'जे ' !--की अनुगूँज उनकी नींद को उड़ा देती थी । वह जैसे पूरे वजूद व पूरी अनगढ़ता के साथ मास्टर जी की क्षमता व कुशलता को ललकार रहा था कि जाओ मास्टर तुम जैसे बहुत देखे हैं ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"अभी पूरी तरह तो शायद तूने एक भी नही देखा जसमन्त बेटा ।"--मास्टरजी ने अपने निश्चय को और भी मजबूत किया । </span><br />
<span style="font-size: large;">मास्टर जी छुट्टी के बाद रोज शाम को गाँव के मैदान में बच्चों को कई तरह के खेल ,कबड्डी, वालीबाल, फुटबाल, रूमाल-झपट आदि खिलाते थे । उन खेलों में स्कूल ही नही गाँव के दूसरे बच्चे भी बड़े उल्लास के साथ शामिल होते थे । </span><br />
<span style="font-size: large;">उन दिनों शिक्षक का इतना महत्त्व व अधिकार था या कि मास्टरजी ने अपने कार्य-व्यवहार से हासिल कर लिया था कि बच्चों के हित में वह मनचाही व्यवस्थाएं बना सकें। </span><br />
<span style="font-size: large;">एक दिन अचानक उन्हें विचार सूझा कि खेलों की एक प्रतिस्पर्धा का आयोजन किया जाए जिसमें आसपास के गाँवों के बच्चे भी भाग ले सकें । </span><br />
<span style="font-size: large;">जो बच्चा शरारती होता है ,वह किसी न किसी रूप में प्रतिभाशाली अवश्य होता है । मास्टरजी इस बात को कई जगह परख भी चुके थे । जसमन्त की गतिविधियों से खेलों के आयोजन में उसके आने की उन्हें पूरी संभावना दिखी । </span><br />
<span style="font-size: large;">स्कूल व गाँव के बच्चों के लिये यह आयोजन किसी मेले से कम रोचक नहीं था ।</span><span style="font-size: large;"> कई नौजवानों ने भी खेलों में भाग लिया .</span><br />
<span style="font-size: large;">पाँच दिन चली इस प्रतियोगिता के दूसरे ही दिन मास्टरजी ने जसमन्त को दूर एक पेड़ के पीछे छिपा देखा । यह मास्टरजी की योजना की सफलता की शुरुआत थी । </span><br />
<span style="font-size: large;">इसके अगले दिन वह मैदान की बाउण्ड्री के पास आगया । पर मास्टरजी को देख कर छिप गया । मास्टरजी ने मुस्कराते हुए उसे जानबूझकर अनदेखा कर दिया । फिर बाउन्ड्री के अन्दर भी आगया .</span><br />
<span style="font-size: large;">इसके बाद ,जैसा कि मास्टरजी का अनुमान था, उसने एक लड़के से पुछवाया कि, "क्या मास्टरजी उसे खेलने देंगे ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"यहाँ तो कोई भी खेल सकता है ।-"-मास्टरजी ने निरपेक्ष भाव से कहलवाया ।</span><br />
<span style="font-size: large;">यह सुनकर जसमन्त तुरन्त आकर अपने गाँव की टीम के साथ खेलों में शामिल होगया । मास्टर जी ने कोई प्रतिक्रिया नही दिखाई ।</span><br />
<span style="font-size: large;">फिर तो जसमन्त ने वास्तव में दिखा दिया कि पढ़ाई से वह भले ही जी चुराता रहा हो पर खेल में उसका कोई मुकाबला नही । मास्टर जी ने सबके साथ उसे भी बतौर इनाम एक गेंद और कुछ खट्टी--मीठी गोलियाँ दी । और शाबासी भी ।</span><br />
<span style="font-size: large;"> इनाम लेते हुए वह झिझकता हुआ सा बोला -- </span><br />
<span style="font-size: large;">"मैं स्कूल तो आ जाऊँ पर मेरे पास स्लेट और किताब नही हैं ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">"स्लेट और किताबें तो हमारे पास बहुत सारी रखीं हैं । और रंगीन चाक भी हैं"--मास्टरजी ने अपनी मुस्कराहट को छुपाकर कहा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"तो कल से आजाऊँ ?"</span><br />
<span style="font-size: large;">"हाँ ..तुम चाहो तो जरूर आ जाओ ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">और----जसमन्त फिर भी कुछ कहने के लिये झिझकता हुआ खड़ा रहा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">"अब क्या बात है ।" मास्टरजी ने आत्मीयता से पूछा ।</span><br />
<span style="font-size: large;">" मुझसे गल्ती होगई तो तुम गुस्सा नही हो ?-"-वह नाखून से मिट्टी कुरेद रहा था । मास्टर जी चकित होने का दिखावा करते बोले--</span><br />
<span style="font-size: large;">"अरे ! मैं तो सब भूल भी गया । तुम तो ऐसा करो कि सब भूलकर स्कूल आ जाओ ।"</span><br />
<span style="font-size: large;">यह सुन कर जसमन्त जिस तेजी से दौड़ कर घर गया उतनी तेजी से तो ओलम्पिक-धावक ही दौड़ते होंगे । </span><br />
<span style="font-size: large;">और एक चुनौती को स्वीकार कर उसे पूरी करने का अहसास मास्टरजी को पुलकित कर रहा था ।</span><br />
<br /></div>
गिरिजा कुलश्रेष्ठhttp://www.blogger.com/profile/07420982390025037638noreply@blogger.com12